Uniwersytet Marii Curie-Skłodowskiej

w Lublinie

Wydział Filozofii i Socjologii

Wydział Humanistyczny

Instytut Historii



Katarzyna Krępulec



Stanisław Supłatowicz
Niezwykła biografia Sat-Okha, czyli jak się zostaje legendą


Praca magisterska napisana w zakładzie Historii Najnowszej
pod kierunkiem prof. dr hab. Zbigniewa Zaporowskiego

Lublin 2004

[Wykorzystanie niniejszej Publikacji w całości lub części wyłącznie za pisemną zgodą Autorki lub Webmastera]



SPIS TREŚCI


WSTĘP


Rozdział I

MIĘDZY LEGENDĄ STANISŁAWA SUPŁATOWICZA A ŻYCIEM SAT-OKHA

1. Korzenie

Matka

Szawanezi

Leoo-Karko-Ono-Ma

2. Szkoła Wilków

3. Powrót

4. Za Wielką Wodą

5. Wojna

6. Na lądzie i morzu

7. Obywatel Indianin


Rozdział II

DO ZIEMI SŁONYCH SKAŁ POWROTY WIELKIE I MAŁE

1.Pióro Długiego Pióra

2. Przymierze


Rozdział III

POLSKI RUCH PRZYJACIÓŁ INDIAN

1. Ojcowie założyciele i jeden Dziadek

2. Zlot

3. Indianiści walczący, indianiści czytający

4. Kaganek oświaty wagi piórkowej

5. Pow-Wow



Rozdział IV

WOKÓŁ TOŻSAMOŚCI STANISŁAWA SUPŁATOWICZA

1. Oskarżenia

2. Obrona



ZAKOŃCZENIE

ANEKSY

Bibliografia

Przypisy




WSTĘP


8 lipca 2003r. na gdańskim cmentarzu Srebrzyska zakończył swą drogę człowiek – legenda. W ostatnim pożegnaniu uczestniczyło wielu z tych, którzy go znali i ci, którzy tylko o nim słyszeli. Kogo opłakiwano? Rodzina żegnała ukochanego męża i ojca. Inni swojego przyjaciela. Jedni oddawali honory towarzyszowi broni, partyzantowi, obrońcy ojczyzny, drudzy przyszli pożegnać znakomitego pisarza, któremu zawdzięczają jedno z najbarwniejszych wspomnień swojego dzieciństwa. Byli też i tacy, którzy żegnali wybitnego gdańszczanina, człowieka, który swego czasu rozsławił Pomorze. Opłakiwali go również jego uczniowie, uczestnicy Polskiego Ruchu Przyjaciół Indian. Niektórzy z nich przybyli w tradycyjnych strojach, takich, jakie uczył robić. Pogrzeb nie należał do zwyczajnych. Garnitury, skóra, czerń, kolorowe paciory, krawaty, mokasyny. I wielki smutek. Żegnano Stanisława Supłatowicza, marynarza, podchorążego kaprala „Kozaka”, pisarza Sat-Okha, Długie Pióro, Dziadka polskich indianistów. Ksiądz odmawiał chrześcijańskie modlitwy. Oficjele wygłaszali uroczyste mowy. Kombatanci przybyli ze sztandarami, a na rękawach mieli biało-czerwone opaski. Na trumnę złożyli polską flagę. Ale było tam miejsce również na pióropusz. Okadzano jego grób szałwią, słodką trawą, posypywano tytoniem. Tak jak uczył. Pod krzyżem – bukiety kwiatów, wieńce i dziesiątki orlich piór1.

Nazywano go sekwoją w nadwiślańskim piachu. Był „wodzem czerwonoskórych” pod biało-czerwoną banderą, najsłynniejszym polskim Indianinem, jedną z najbardziej kolorowych postaci PRL-u i gwiazdą III RP. Zawsze fascynował, a jego życie inspirowało.

Opowieść będzie prawdziwa, bohater autentyczny, choć w historię jego życia trudno uwierzyć – wydaje się być fantastyczna, literacka, wymyślona. Jeden człowiek, a jakby dwa różne życiorysy: dzieciństwo i wczesna młodość w lasach Kanady wśród indiańskich plemion, późniejsze lata w europejskim kamiennym mieście. Najpierw jako wolny łowca wychowany w szkole natury, oddychał powietrzem wolnej puszczy, a potem jako mechanik okrętowy w ograniczonej przestrzeni maszynowni statków handlowych odbywa dalekie rejsy.”2- pisze autorka jednego z dziesiątków artykułów poświęconych Sat-Okhowi. Jego historia cieszyła się niezmienną popularnością przez blisko pięćdziesiąt lat, a ślady przeszłości syna wodza Szawanezów wykuwano, zbiorowym wysiłkiem nadgorliwych niekiedy dziennikarzy, na firmamencie polskich mediów, tworząc jego nieśmiertelną legendę. Dla najbliższych nie liczył się jednak ten cały splendor, krzykliwe nagłówki gazet, kolorowe zdjęcia, flesze. Kochali go, ponieważ był dobrym człowiekiem, ich wzorem, mistrzem, nauczycielem. Przyjacielem, dzięki któremu życie wielu z nich zmieniło się diametralnie. Jemu zawdzięczają swój początek na „dobrej czerwonej drodze”. „(...) miałem to szczęście, że spotkałem Sat-Okha, który nauczył mnie najważniejszych rzeczy: jak kochać ludzi i przyrodę, jak żyć w harmonii. Dla mnie to nie jest „zabawa w Indian”. Każdego dnia staramy się żyć jak Indianie, kierować się ich duchowymi zasadami.”3 - dla Jana Rzatkowskiego i wielu innych miłośników kultury tubylczych Amerykanów drogowskazem na ich duchowej ścieżce był właśnie Długie Pióro. Dlatego też, moją pracę podzieliłam, sprawiedliwie mam nadzieją, na podrozdziały poświęcone człowiekowi – legendzie i na podrozdziały traktujące o życiu Sata - Dziadka, z dala od reflektorów, sławy. Każdy rozdział z kolei jest swoistą syntezą obu tych paradoksalnie sprzecznych stron jego historii.

W rozdziale pierwszym widać wyraźnie, że jest to historia niezwykła. Przedstawiam w nim wizerunek prasowy Stanisława Supłatowicz, jaki wykształcił się na przestrzeni półwiecza i konfrontuję go z możliwie najbardziej obiektywną prezentacją jego biografii. Analiza publikacji prasowych, ukazujących się w Polsce między 1958 a 2003 rokiem była dla mnie najbardziej irytującym i wyczerpującym zadaniem. Nie jestem w stanie wyobrazić sobie, co czuł bohater artykułów, których fragmenty można by zakwalifikować bądź to do gatunku sensacji, bądź do fantastyki. Narastające przez lata nieścisłości i przekłamania, choć nie osłabiły medialnie atrakcyjnego mitu, przysporzyły Satowi wielu problemów i przykrości w późniejszym czasie. Nie mniej jednak, pomijając wszelkie zalety Dziadka, które zjednywały mu wielu wielbicieli i wiernych przyjaciół, to właśnie dzięki setkom wywiadów, których udzielał przeróżnego sortu dziennikarzom, już za życia został legendą. Rozdział „Między legendą Stanisława Supłatowiczaa życiem Sat-Okha” porusza te kwestie, które były najchętniej eksponowanym tematem i obiektem zainteresowania prasy. Przede wszystkim były to losy Stanisławy Supłatowicz, matki Sata, szlachcianki zasłanej na Syberię, która odnalazła wolność wśród kanadyjskich Indian, oraz dzieciństwo Sata, spędzone właśnie między nimi. Kolejne podrozdziały opisują z goła inny etap w życiu tej dwójki – powrót do Polski i brutalną rzeczywistość kraju „białych” z jaką zderzył się siedemnastoletni Sat-Okh, jego wojenną tułaczkę, walkę w oddziałach partyzanckich Gór Świętokrzyskich. Dwie końcowe części dotyczą pracy w Polskich Liniach Oceanicznych i wiążących się z tym podróży, między innymi do kraju przodków oraz życia prywatnego Stanisława Supłatowicza.

W rozdziale „Do Ziemi Słonych Skał powroty wielkie i małe” prezentuję twarz pisarza, człowieka twórczego, artysty. Przedstawiam jego kolejne kroki w pracy literackiej, poszczególne oblicza i owoce jego przygody z piórem. Poznajemy tu historię popularności Sat-Okha. Nie sposób bowiem rozdzielić ścieżek człowieka dzikiej puszczy i autora książek, dziś kultowych. To przymierze z przeszłością, autentyzm finezyjnie skonstruowanego świata, emocjonalność jego książek były gwarancją nieśmiertelności legendy Długiego Pióra i iskrą, początkiem jego wielkiej przyjaźni z młodymi ludźmi, którzy postanowili poświęcić się rozbudzonej przez niego pasji.

Rozdział trzeci poświęcony jest Polskiemu Ruchowi Przyjaciół Indian, którego historia łączy się nierozerwalnie z osobą Stanisława Supłatowicza. Prezentując wielotorowość działalności miłośników kultury Narodów Tubylczych, specyfikę ich zainteresowań, świat ducha i historii, w który latami wtapiali się z uporem i prawdziwą fascynacją, akcentuję również niebagatelną rolę, jaką odegrał w kształtowaniu się polskiej indianistyki jej Dziadek Sat. Był on dla wielu uczestników Ruchu wspólnym mianownikiem, pierwszym nauczycielem. „Jeśli ten nasz ruch ma jakikolwiek sens, jeśli żyjący dziś Indianie obu Ameryk doznają uczuć sympatii i wsparcia z naszej strony – spora w tym zasługa Stanisława Supłatowicza – pisze Marek Maciołek, redaktor naczelny Pisma Przyjaciół Indian „Tawacin” – Umiał rozbudzić w młodym człowieku fascynację światem i życiem Indian, o których opowiadał jak nikt inny. To nic, że czasami kreślił zbyt idealistyczny, zbyt dobry obraz świata Indian. Bez niego wielu z nas inaczej ułożyłoby sobie życie. Tego nie należy się wstydzić ani wypierać (...). Zawsze skupiał na sobie uwagę młodych ludzi. Był niezawodnym „magnesem” przyciągającym tłumy zainteresowanych. Bez niego wiele imprez zakończyłoby się fiaskiem.”4

„Wybuchające co jakiś czas spory wokół jego tożsamości odsłaniały w gruncie rzeczy niedostatki naszego własnego światopoglądu – kontynuuje dalej Marek Maciołek – (...) jeśli wiemy, co dalej robić z tą dziecięcą fascynacją w dorosłym już życiu – nieistotne jest, czy Sat-Okh był kanadyjskim Szawanezem, czy nie.”5 Dla niektórych indianistów był to jednak istotny detal. W latach 90. oficjalnie nieznane persony dokonały swoistej lustracji biografii Sata. Sprawa nieścisłości w jego życiorysie i nieodparta chęć ich weryfikacji stała się drażliwą kwestią w Ruchu. W dwóch podrozdziałach rozdziału czwartego, „Wokół tożsamości Stanisława Supłatowicza”, prezentuję argumenty dwóch frontów; oskarżenia bez oskarżycieli oraz linię obrony uczniów Dziadka. Sam Sat, choć bardzo boleśnie to przeżył, nigdy publicznie nie rozwodził się nad sytuacją, w której go postawiono. Nie miał w zwyczaju skarżyć się. Jego stanowisko dobrze opisują słowa Klaudiusza Jankowskiego, scenarzysty, który sporo czasu poświęcił na udokumentowanie biografii swojego przyjaciela: „Nigdy mu nie zależało na udowadnianiu komukolwiek czegokolwiek i przekonywaniu innych, że nie jest, jak myślą.”6

Ostatnia część - Aneksy - są barwną mozaiką złożoną ku pamięci osoby, której odejście nie będzie nigdy równoznaczne z zapomnieniem. Ostatnie karty tej pracy są sceną dla ludzi, którzy prezentują tam, zbudowany ze skrawków wspomnień, obraz „nadzwyczajnego normalnego człowieka”.7

Było dla mnie ogromnym zaszczytem znać tego człowieka. Choć nie długo i choć nie pozostało mi po nim wiele wspomnień, każde z nich jest dla mnie bezcenne. Ci, którzy znali go znacznie dłużej i znacznie lepiej, ci, którzy kochali go mocniej, poświęcili swój czas i podzielili się ze mną tą cząstką Sata, jaką im pozostawił. Bez nich ta praca nigdy by nie powstała. Wszystkim tym, którzy mi pomogli – serdecznie dziękuję.

Specjalne podziękowania należą się również mojemu promotorowi, prof. dr hab. Zbigniewowi Zaporowskiemu za Jego świętą do mnie cierpliwość, zainteresowanie, wsparcie oraz akceptację formy i treści tejże pracy.










ROZDZIAŁ I


MIĘDZY LEGENDĄ STANISŁAWA SUPŁATOWICZA A ŻYCIEM SAT-OKHA

Anegdoty opowiadane przy zlotowych ogniskach, historyjki krążące między dwoma pokoleniami indianistów, wystąpienia telewizyjne Sata czy też liczne, ukazujące się niemal przez pół wieku, w prasie regionalnej i ogólnokrajowej artykuły, upowszechniły i ugruntowały w świadomości zainteresowanych, niezwykły, barwny i dynamiczny obraz życia Stanisława Supłatowicza. Nietuzinkowa postać z niezwykłą biografią była wdzięcznym obiektem chełpliwego zainteresowania kamer i mikrofonów, urokliwym tematem niekończących się rozmów z dziesiątkami dziennikarzy. Matka ucieka z Syberii do Kanady, gdzie uratowana przez Indian, poślubia ich wodza. Owocem ich związku jest Sat. Koleje losu rzucają młodego wojownika do ojczyzny matki, za którą przyjdzie mu walczyć w AK. Potem żywot skromnego marynarza i podróże. Później pierwsze książki, pierwsze wywiady… Nawet tak schematyczna wersja jego życiorysu jest łakomym kąskiem dla poszukiwaczy tematów niezwyczajnych. Od pierwszych wzmianek prasowych w drugiej połowie lat 50., aż do ostatnich przedśmiertnych artykułów w 2003 r. Sat magnetyzował czytelników. Wieloletnia obecność na łamach prasy czy telewizji, związana z nieprzerwaną pracą literacką, uczyniła go osobą bardzo popularną. Miał setki spotkań z czytelnikami, gościł w wielu szkołach, domach kultury, ośrodkach w całej Polsce, otwierał wiele wystaw i imprez kulturalnych. Był przez dekady niezmordowanym popularyzatorem kultury Indian Ameryki Północnej. I zdecydowanie najbardziej medialnym. A w związku z tym, jego romantyczna historia podlegała w ciągu tych dekad swoistym kreacjom.

Jednym z ważniejszych czynników kreowania jego wizerunku prze kilkanaście lat była „polityczna poprawność”. W latach 50-tych i 60-tych dziennikarze mogli przedstawić tylko „jedynie słuszną” wersję wydarzeń. Na przykład „Trybuna Ludu” z 1958 r. opisuje jak „wraz z matką „Długie Pióro” przybył do Polski w 1939 r. i tu już pozostał”.8 I ani słowa o jego wojennych losach, o więzieniu i braku możliwości powrotu do Kanady. Kolejny przykład: „Stanisław Supłatowicz został w 1940 roku aresztowany przez hitlerowskich obrońców czystości rasy i wysłany do Oświęcimia, do którego jednak nie dojechał – uciekł z transportu i dostał się do oddziałów partyzanckich.”9 I ani słowa do jakich. Armia Krajowa weszła szturmem do życiorysu Sata w latach 70-tych. „Kurier Lubelski” z 1972 r. ze szczegółami opisuje partyzanckie dokonania Sat-Okha: „uczestniczył w oswobodzeniu więźniów w Końskiem, przedzierał się z okrążenia w Górkach Mielejowieckich.”10 Podobny los spotkał również jego matkę. Gazety „zsyłały” ją w różne części Syberii, z różnych powodów, wpychając ją w szeregi różnych partii politycznych. W latach 60-tych pisano o niej przeważnie tak: „(…) rewolucjonistka z 1905 r., została zesłana przez władze carskie na Czukotkę.”11 W „Świecie Młodych” z 1975 r. figuruje jako już „członek SDKPiL Radomia”12 i trafia na ziemię Jokutów. „Panorama” dwa lata wcześniej pisze o niej jako o nauczycielce z guberni kieleckiej zesłanej „za przekonania i działalność konspiracyjną w okolice Morza Beringa.”13 Dopiero w latach dziewięćdziesiątych „pozwolono” jej na walkę narodowo-wyzwoleńczą – Rzeczpospolita w 1994 r. zamieściła artykuł, w którym Stanisława Supłatowicz, z domu Okólska zesłana została za „polityczną działalność w kółkach walczących o polskość14, tym razem w okolice Irkucka.

Takich nieścisłości jest w życiorysie Sata znacznie więcej. Jednakże nie wszystkie można wytłumaczyć panującymi w określonym czasie tendencjami. Część z nich wyrosła z samej specyfiki wydarzeń – w zamieszaniu rewolucyjnym, w kanadyjskiej puszczy czy podczas wojny trudno przecież o ścisłą dokumentację wypadków. Część biograficznych „białych plam” spowodował sam Sat-Okh – nigdy nie przywiązywał wagi do dat, daleki był od obejmowania swojego życia w ciasne ramy środkowoeuropejskiego czasu. Miał swój własny „Indian Time”. Poza tym wydaje się być prawie niemożliwym szczegółowe omawianie życia swojej matki, skoro sama mówiła o nim niewiele. Sat jednak znaczną część prasowych nieścisłości przypisuje ułańskiej wręcz fantazji dziennikarskiej. Cytowana już autorka artykułu „Indianin marynarzem, czyli dzieje Długiego Pióra” Barbara Tylicka umieściła w nim zaskakującą informację, która wstrząsnęła zapewne czytelnikami, Stanisławem Supłatowiczem w szczególności, gdyż okazał się być prawnukiem Tecumseha, wielkiego wodza Szawanezów. Wywiad, zawierający takie rewelacje nigdy nie został przez Sata autoryzowany. Jan Rzatkowski, najbliższy przyjaciel Sat-Okha i jego uczeń wspomina ta historię z nieukrywaną irytacją: „Każdy wielki człowiek ma zagmatwany życiorys. Związane jest to z tym, że dziennikarze pisali bzdury, bez porozumienia się z zainteresowanym. Jedną z takich bzdur jest to, że był prawnukiem Tecumseha. To była jakaś osoba ‘x’, która o Indianach miała blade pojęcie, dowiedziała się, że żyje sobie taki Sat i … cały artykuł został zmyślony.”15 Koloryzowanie, przeinaczanie, dopowiadanie – takie sytuacje miały miejsce niejednokrotnie.

Chciałabym w tym miejscu jedynie zasygnalizować pewien problem – dotyczący niezgodności faktów w życiorysie Stanisława Supłatowicza i związaną z tym swoistą „lustracją” Sata w środowisku indianistów, ponieważ kwestia ta zostanie rozwinięta w rozdziale IV.

Na przestrzeni lat biografia Sata wzbogacała się i rosła w medialną siłę. Krótkie notatki zastąpione zostały cyklami artykułów w prasie ogólnopolskiej. Rozpisywano się o jego twórczości, o działalności na polu Polskiego Ruchu Przyjaciół Indian. Przede wszystkim jednak najwięcej miejsca i czasu poświęcano ciągle jego niezwykłemu życiorysowi, który zupełnie zdominował całą postać. Telewizja eksponowała jego egzotyczną atrakcyjność, prasa rok po roku przedstawiała utarte już szlaki jego biografii, dziennikarze zadawali ciągle te same pytania. Sat-Okh, syn wodza Szawenzów, żołnierz AK, popularny pisarz, usunął w cień człowieka – Stanisława Supłatowicza, który miał do powiedzenia znacznie więcej niż bohater romantycznej historii. „To był właśnie problem Sata – twierdzi Jan Rzatkowski. – Dziesiątki tysięcy ludzi zdawało mu to samo pytanie: Czy on jest czy nie jest Indianinem? Zestaw dziesięciu czy piętnastu pytań był miażdżony w telewizji czy prasie, przez ludzi na zlocie, on już szału dostawał. Wyobraź sobie człowieka, który przez dwadzieścia, trzydzieści lat słyszy ciągle te same, banalne pytania. Później zaczął sobie robić żarty: wymyślał różne ciekawe historyjki, bo czuł się jak automat, jak sekretarka. Nikt też nie chciał z nim rozmawiać o czymkolwiek innym. Stąd też taki mit zrobiono w prasie, ciągle tylko ten życiorys, wszędzie to samo. Nie mógł się przelansować jako człowiek duchowy.”16

I tak w pewnym sensie wbrew sobie, już za życia Sat stał się legendą.



1. Korzenie


    1. Matka


Historia Sat–Okha zaczyna się na długo przed jego urodzeniem. Jego życiowe ścieżki wyznaczone zostały losami matki.

Stanisława Okólska, zgodnie z oświadczeniem złożonym przez nią u kieleckiego notariusza 22 września 1958 r., urodziła się 29 października 1880 r. w Radomiu. Jurij Stadniczenko, tłumacz (podający się za przyjaciela Sata), w nocie autorskiej rosyjskiego wydania „Białego Mustanga” pisze, że zmarła ona w 1963 r. przeżywszy 82 lata – urodziłaby się zatem w 1881 r. Z kolei w wielu krajowych publikacjach prasowych podaje się, że w momencie zesłania (1905 r.) była „kilkunastoletnią dziewczynką”17, co sugerowałoby jeszcze późniejszą datę urodzenia. Jednak księga meldunkowa ludności stałej miasta Radomia potwierdza jednoznacznie rocznik 1880.

Według większości publikacji Okólska była „nauczycielką spod kieleckiej wsi”18, natomiast rosyjski pisarz Nikołaj Wnukow w powieści o życiu Sata „Posłuchajcie pieśni Pióra” z 1958 r. pisze o niej jako o nauczycielce kieleckiego progimnazjum. Nie dotarłam do źródeł, które mogłyby to potwierdzić.

W wyżej wspomnianym oświadczeniu notarialnym z 1958 r., czytamy, że Stanisława Okólska wyszła za mąż za Leona Supłatowicza, chemika, w 1903 r. „W oczach ziemiańskiej rodziny, jaką byli Okólscy, związek ten uchodził za mezalians – wspomina Sat–Okh. – Wyjechali do Radomia.”19 Rzeczywiście, oboje jako małżeństwo figurują w księdze meldunkowej Radomia. Mieszkali w Zamłyniu – kiedyś była to wieś, teraz już dzielnica Radomia.

Jak już wcześniej wspominałam, przypisywano jej „postępowe przekonania i działalność konspiracyjną”20, członkostwo w SDKPiL, dla której to partii „przenosiła w długich, jasnych włosach zaszyfrowane meldunki”21, jak chciałby Stadniczenko i wykluczającą się z tym drugim „patriotyczną działalność w kółkach walczących o polskość.”22 Jednakże w cytowanym już wcześniej oświadczeniu, Stanisława Supłatowicz wspomina, że należała z mężem do PPS–Lewicy, działającej w Radomiu i że w 1905 r. ich komórka została nakryta przez żandarmów carskich, w związku z czym Leon Supłatowicz zesłany został na Syberię na bezterminowe osiedlenie. Dr Maria Małgorzata Wink, zajmująca się działalnością ruchu socjalistycznego ustaliła, że „w latach 1903 – 1905 na tym terenie istniały niewielki zalążki PPS. Cztery, pięć osób próbowało działać. O procesie członków partii, niepodległościowców ani w Kielcach, ani w Radomiu nic nie wiadomo. A taka spektakularna rzecz musiałaby mieć potwierdzenie w źródłach. PPS była tu silna, ale w okresie międzywojennym.”23 Niewiele do powiedzenia na temat Leona Supłatowicza i jego losów ma również Barbara Jonka, kierowniczka działu Wojewódzkiego Archiwum Państwowego, szukając jego nazwiska w aktach więziennych: „Nie mamy takiej osoby w rejestrach. Nie znaczy to jednak, że ktoś taki nie mógł przebywać w tym więzieniu. Nasze źródła nie są w stanie tego potwierdzić.”24 Ubóstwo dokumentów źródłowych to nie jedyny element pozostawiający tajemnicę zniknięcia Supłatowicza nie odkrytą. Na marginesie wspomnianej wcześniej księgi meldunkowej widnieją bowiem, przy nazwiskach tej pary małżonków, wpisane ołówkiem przypisy o ich śmierci – Leona w 1912 r., a Stanisławy w 1928 r. Można tylko spekulować o autorach i powodach powstania tych adnotacji. W rosyjskiej biografii Sata autorstwa Wnukowa można przeczytać, że po powrocie do kraju, po wieloletniej nieobecności Stanisława Supłatowicz została swoją rodzinę już dawno pogodzoną z jej śmiercią. Co więcej, nie pogrążona w żałobie rodzina rychło zajęła należną jej część majątku. Trudno powiedzieć skąd pisarz czerpał informacje na ten temat. Sam Sat o pierwszym mężu swojej matki wiedział niewiele, podobnież o jego późniejszych losach: „O mężu swojej matki niczego w zasadzie nie mogę powiedzieć. Oczywiście pytałem o niego w młodości, ale mama odpowiadała, że dowiem się, gdy dorosnę. Nigdy jednak do takiej rozmowy potem nie doszło.”25

W cytowanych przeze mnie wcześniej publikacjach prasowych w ogóle nie wspomina się o Leonie Supłatowiczu, co więcej Stanisława Supłatowicz nie zostaje zesłana na Syberię z nim, a ze swoim ojcem. „Matka naszego bohatera wraz ze swoim ojcem przebywali na zesłaniu na dalekiej Syberii”26 – podaje „Zielony Sztandar” z 1987 r. Roman Warszewski z „Rzeczpospolitej” wspomina, że jej ojciec walczył w powstaniu styczniowym 1863 r.27 i buduje na tej podstawie teorię o narodowo – wyzwoleńczych tradycjach rodziny Okólskich i „karmie” rządzącej ich losami. Stadniczenko z kolei zsyła Stanisławę Supłatowicz na Syberię za ojcowski grzech patriotyzmu właśnie, nie za winy męża. Natomiast Wnukow w swej powieści „Posłuchajcie pieśni Pióra” skazuje ją na samotną tułaczkę: „Za działalność rewolucyjną sądzono ją z kilkoma towarzyszami i jako szczególnie niebezpieczną zesłano na krańce Syberii.”28 Matka Sata nie wspomina o swoim ojcu w oświadczeniu złożonym u kieleckiego notariusza w 1958 r., ani o tym, że to właśnie z nim przyszło jej dzielić katorżniczy los. Co więcej, nie wspomina również o swoim aresztowaniu, ani o wyroku, który skazywałby ją na pobyt w tym „największym więzieniu świata”. Oświadcza natomiast, że to jej mąż – Leon, skazany został na bezterminowe osiedlenie na Syberii, a ona w parę lat po zesłaniu wyjechała za nim. I choć tak jak już wspomniałam, różne publikowane w kraju i za granicą artykuły, noty czy powieści wyznaczają jej różne kierunki tułaczki, tak sama Stanisława Supłatowicz oświadcza w 1958 r., że ruszyła do Kiryńska, gdzie przebywał jej mąż i gdzie zastała go ciężko chorego. Po paru miesiącach Leon Supłatowicz zmarł. Matka Sata nie umieszcza jednak w swoim oświadczeniu daty tego wydarzenia. Po śmierci męża wyjeżdża na Półwysep Czukocki, gdzie pracuje w przytułku dla Czukczów. Możliwe, że już w momencie podjęcia decyzji o tym wyjeździe planowała na poły brawurową, na poły desperacką ucieczkę. Choć zdecydowana większość zesłańców wybierała kierunek ucieczki na zachód Europy, tak na młodą wdowę nikt i nic w tamtej części świata nie czekał. Czas był dobry – rok 1917 – można było wykorzystać rewolucyjnie wrzenie. Na cel swojej wędrówki wybrała Alaskę. I choć niektóre pisma określają tą wędrówkę jako samotną (jak np. „Kurier lubelski” z 1972 r.), a niektóre ciągle upierają się przy ucieczce z ojcem (np. „Zielony Sztandar” z 1987 r.), to jednak Sat w większości wywiadów podkreśla, że była to wyprawa z większą grupą zesłańców. Pomogli im Czukczowie – udostępnili swoje czółna, zaopatrzyli w prowiant na drogę. Dramatyczne były losy tej wyprawy zimą 1917 r. W niektórych artykułach nawet nieprzeciętnie dramatyczne. Według Barbary Tylickiej „Na początku ucieczki było z nią 11 towarzyszy, dotarła tylko ona jedyna (…).”29 W bardziej drastycznych wersjach towarzysze Stanisławy Supłatowicz zamarzają. Z kolei Roman Warszewski utrzymuje, że już „przy brzegach Oceanu Spokojnego jedną z grup dościga pościg.”30 Części, powstrzymam się jednak od spekulacji jak licznej, udało się przedrzeć przez Cieśninę Beringa na Alaskę. Nie mogli jednak tam zostać z powodu amerykańsko – rosyjskiej umowy o odsyłaniu złapanych uciekinierów. Ruszyli więc na południe – do Kanady. Po drodze, wyczerpana Stanisława Supłatowicz zaniemogła. Towarzysze zostawiają ją samą i udają się na poszukiwanie pomocy. Oto jak wspomina to sama bohaterka tych wydarzeń: „Chciałam dostać się do jakiegoś miasta, jednak zabrakło mi sił (…). Znaleźli mnie Indianie ze szczepu Tlinglit-Szewana.”31 Bardziej plastyczny i romantyczny opis tych wypadków możemy znaleźć w ogólnopolskim tygodniku „Miliarder” z 1993 r.: „Północno – zachodnia Kanada. 1917 rok. W tych rejonach zima trwa bez przerwy osiem miesięcy. Miesiąc Wyjącego Wilka jest jej najmroźniejszym okresem. Szałas z gałęzi był do połowy przywalony śniegiem. Wewnątrz leżało ciało dziewczyny. Wysoki Orzeł, syn wodza Szawanezów, trafił na szałas w czasie polowania. Zaciągnął dziewczynę do obozu na drewnianych noszach. Przez trzy tygodnie Indianie walczyli z jej chorobą.”32



    1. Szawanezi


Szawun” czy „shawunogi”33 w języku Algonkinów oznacza „południe”, „południowy”. Prawdopodobnie od tych słów powstała nazwa plemienia zamieszkującego właśnie południowe krańce obszaru Lasów Północno – Wschodnich, należącego do wielkiej, algonkińskiej rodziny językowej. Choć istniały oczywiście różnice w określeniach stosowanych przez poszczególne grupy - Czirokezi nazywali ich „Ani – sawanugi”, Katawbowie „Sa’wa’na”, Francuzi „Chaouanons”, Brytyjczycy „Shawanese”, a koloniści z Płd. Karoliny „Savannah”. Dzisiaj w języku angielskim czy polskim można operować kilkoma wersjami tych określeń. Sami Szawanezi mówili o sobie „Sawanna killa”. Ich kolebką przed kontaktem z białym człowiekiem była dolina Ohio, gdzie jak większość ludów algonkińskich, wędrowali po swym obszarze, rozbijając od czasu do czasu proste stożkowe tipi, czyli namioty pokryte korą lub skórami zwierząt. W swych bardziej stałych letnich i zimowych obozowiskach, z których wypuszczali się na poszukiwanie pożywienia, stawiali wigwamy, składające się z drewnianej konstrukcji przykrytej pozszywanymi kawałkami kory brzozy i wiązu lub skórami.”34 O ile początkowo Szaunisi zajmowali się głównie zbieractwem i polowaniami, praktyki te wyparte zostały po części przez uprawę roli, która zdominowała rytm życia plemienia.

W historii Szawanezów, począwszy od wieku XVII znaleźć można elementy charakterystyczne niemalże dla każdego innego szczepu. Pełna jest ona dramatycznych zwrotów, wojen międzyplemiennych, nierównej walki z europejskimi osadnikami, chwil chwały zwycięstwa i goryczy porażek.

W latach 1660 – 1670 Lidze Irokeskiej (Lidze Pięciu Narodów – Mohawk, Oneida, Seneca, Onandoga i Cayuga), dążącej do zdominowania handlu futrami z białymi udało się zepchnąć Shawanezów do Wisconsin, gdzie plemię to podzieliło się na cztery grupy. Jedna z nich osiedliła się za Appalachami nad rzeką Sawannah (Karolina Płd.), druga część nad rzeką Cumberland (Tennessee). Trzecia grupa połączyła się z pensylwańskimi Delawarami znad Pequa Creek i Sasquehannock. Z kolei czwarta trafiła w pobliże francuskiego St. Louis nad rzeką Illinois. Z powodu konfliktu z sąsiadami i inwazyjnego zachowania osadników migracje tego typu nie ustawały, powodując duże rozszczepienie plemienia.

Ciągłe walki z Konfederacją Illinois, trwające z przerwami od 1689 r. wstrząsały terenami zajętymi przez Szawanezów w tych okolicach, powodując ich cykliczna wędrówkę od Tennessee przez wschodnią i zachodnią Pensylwanię do Wyoming. W 1707 r. Shawnee zaczęli wycofywać się również z Kumberlandu do Kentucky, pokonani przez Czirokezów, oraz z Karoliny Pd., po klęsce w potyczkach z Katawbami. W 1755 r. po powieszeniu w Filadelfii protestujących przeciwko cesjom na rzecz Irokezów, Delawarów i Seneców, plemiona te wraz z Szawanezami rozpoczęły szereg wypraw wojennych na terenie Pensylwanii, Wirginii i Marylandu. Wojna trwała dwa lata. W latach 1757–58 Shawnee zostali zdziesiątkowani epidemią ospy – dowódca fortu Pitt, kpt. Simeon Ecuyer wydał im koce zakażone ospą.

Przełom XVIII i XIX w. to czas Tecumseha i jego brata Tenskwatawy. Kiedy w 1805 r. okazało się, że wszystkie podejmowane kroki militarne i prawne przeciw białym zawiodły, Tecumseh dał się im poznać jako niezwykle pragmatyczny i elokwentny przywódca. Zebrał wokół siebie całe rzesze młodych wojowników z wielu plemion, nieskorych do poddania się woli europejskich najeźdźców, do podpisania kolejnych krzywdzących traktatów, których postanowienia nie byłyby przestrzegane. Poświęcił wiele czasu podróżując i przekonując kolejne szczepy, że „żaden traktat, granica, czy umowa terytorialna nie jest w stanie zagwarantować bezpieczeństwa ani ludom tubylczym, ani ich ziemi, w stosunku do postępującej chciwości białych. Jedynym sposobem odepchnięcia tej groźby od wszystkich plemion jest zjednoczenie – nie w luźną, tymczasową konfederację szczepów, posiadających własnych przywódców, jak to zazwyczaj bywało, ale w jedno polityczne ciało ze zjednoczoną władzą (…). Jeśli biali zapragnęliby wojny, musieliby stawić czoła ogromnej armii złożonej z rzeszy wszystkich wojowników wszystkich plemion.”35 Był wielkim przywódcą pełnym pasji, przewidującym, znakomitym politykiem, całkowicie oddanym swojej misji, czego nie można powiedzieć o jego bracie. „Prorok Szaunisów” jak nazywano Tenskwatawe, sprowadził swój naród na skraj przepaści. Swego czasu, podczas epidemii, przeżył on kilka wizjonerskich transów, pod których wpływem „(…) ten leniwy, chełpliwy pijak zmienił się nie do poznania. Oznajmił współplemieńcom, że Pan Życia pokazał mu raj pełen zwierzyny łownej i żyznych pól kukurydzianych, takie były ziemie Szawanezów, przed przybyciem białych. Jeśli Szaunisi wrócą na drogę cnoty, ten raj również do nich powróci.”36 Wartości, o których mówił prorok – nazywany odtąd „Otwarte Drzwi”, były przedziwną kombinacją tradycyjnych plemiennych wierzeń z elementami wiary chrześcijańskiej. Choć jego nauki zdobyły dużą popularność wśród wielu plemion i tym samym przysporzyły zwolenników sprawie Tecumseha, to jednak brak roztropności i zaślepienie Tenskwatawy nie przysłużyło się nadto Szawanezom. W 1811 r. mimo ostrzeżeń brata zaatakował oddziały amerykańskie pod dowództwem gen. Henry’ego Proctora, a poniósłszy klęskę, stracił poparcie ziomków. Rozpoczętą walkę z siłami Williama Henry’ego Harrisona (przyszłego prezydenta) kontynuował Tecumseh, aż do swojej śmierci w bitwie nad Thames River 5 października 1813 r.

Wiek XIX i początek XX upłyną Szawanezom w miarę spokojnie, bez większych wzlotów i upadków, w poczuciu zniewolenia i straconej na zawsze przeszłości. Zgodnie z szacunkami przeprowadzonego w 1910 r. spisu ludności „(…) ustalono liczebność plemienia: Szawanezi Nieprzejednani (Shawnee Absentee) – 481, Wschodni Szawanezi (Eastern Shawnee) – 107, Szawanezi (Cherokee Shawnee) – 1400.”37 Po wielkim narodzie zostało tylko wspomnienie.





    1. Leoo–Karko–Ono–Ma


Jestem wnukiem Śpiewającego Kamienia, synem Wysokiego Orła i Białego Obłoku. Moją siostrą była Spadająca Gwiazda. Jestem Sat–Okh Długie Pióro. Dla ludzi wokół – Stanisław Supłatowicz”38 – tak przedstawił się Sat reporterowi „Miliardera”, dumny ze swojego pochodzenia.

Indianie nazwali kobietę znalezioną w szałasie Ta-Wah - Biały-Obłok. „Miała jasne włosy, tak jasne jak żadna z innych kobiet plemienia. (…) uznali, że chyba spadła im z nieba.”39 – wspomina Sat.

Leoo-Karko-Ono-Ma, czyli Wysoki Orzeł, syn wodza, był ponoć zafascynowany jej przedziwną urodą. Opiekowano się nią i leczono dopóki nie wydobrzała. Kiedy wróciła do zdrowia i mogła spokojnie przyjrzeć się ludziom, między którymi się znalazła, urzekł ją ich świat, zasady nim rządzące, wolność. Więc gdy Wysoki Orzeł zaproponował, by została – zgodziła się.

Odtąd uczyła się języka Szawanezów, przyjmowała ich obyczaje, nosiła suknie z cienkiej skóry, aż wreszcie zamieszkała w tipi Wysokiego Orła, stając się jego żoną.”40 Urodziła wodzowi wojennemu Szaunisów trójkę dzieci: Tanto – Żelazne Oko, Teherawaks – Spadającą Gwiazdę i Sat-Okha – Długie Pióro. Fakty te potwierdzają wszystkie artykuły prasowe, do których dotarłam, z zaskakującą zgodnością.

Zlokalizować wioskę, w której Sat się urodził nie jest łatwo. „Kurier Lubelski” z 1965 r. opisując losy jego matki, wspomina o tym, że „znalazła się w okolicach koła podbiegunowego nad rzeką MacKenzie.”41 Z kolei „Zielony Sztandar” z 1987 r. przybliżając swym czytelnikom postać Stanisława Supłatowicza pisze, że „urodził się w Kanadzie nad Jeziorem Niedźwiedzim.”42 Byłby to dosyć spory obszar poszukiwań, które i tak zapewne zakończyłby się fiaskiem. Sat w „Poznaniaku” wyjaśnia, że jego plemię mieszkało „ukrytych wioskach”, bez kontaktu z białymi, w zgodzie z odwiecznymi tradycjami. Tak daleko na północy klimat jest bardzo surowy. Indian, którzy uciekli w tamte rejony, zostawiono w spokoju. Takie „ukryte wioski” nie znalazły się nigdy w kanadyjskim rejestrze Departamentu Do Spraw Indian. „Nieraz walczyli z białymi. (…) Nie zgodzili się pozostać w rezerwatach. Odeszli daleko na północ, by żyć na wolności.”43 – wspominał Sat.

Osada, którą stworzono między rzeką MacKenzie a Jeziorem Niedźwiedzim, nie była już li tylko wioską Szawanezów. Grupa ta nie była już tą samą znad Ohio. Przytoczona przeze mnie krótka historia Szaunisów obrazuje w jakim stopniu czynniki, tj. walki międzyplemienne, stosunek braterstwa z sąsiadami, czy migracje, powodują zmianę struktury plemienia. Naleciałości w mowie, przejmowane zwyczaje, ceremonie, rytuały, naśladownictwo w sztuce – asymilacja elementów obcych w kotle trwających trzy wieki wojen była czymś naturalnym. Poza tym w osadzie tej znaleźli się również uciekinierzy z innych plemion – Tahltan, Sekani, Kaska, Cree, Tlingit. W sumie około 700 osób. Ukryta wioska, w której urodził się Sat, stanowiła prawdziwy kocioł narodowości.



2. Szkoła Wilków


A kiedy właściwie Sat się urodził? Pewności nie miał nawet on sam. Cóż, winić należałoby okoliczności – indiańska wioska w północnokanadyjskiej puszczy, w której prawie codziennie walczy się o byt nie należy do miejsc sprzyjających pamiętnikarstwu, jeśli się nie jest zawziętym antropologiem. Sat–Okh wiedział jedynie, że na pewno była to wiosna. Nota autorska z „Białego Mustanga” z 1987 r. podaje, że „Sat-Okh (właściwie Stanisław Supłatowicz) urodził się 15.04.1920 r. w Kanadzie”44, natomiast wydany trzy lata później „Głos prerii”, że w 1922 r. Między tymi datami oscyluje większość publikacji prasowych. Stosunkowo niewiele informacji zawierają one na temat dzieciństwa Sata, jego dorastania w Kanadzie. Większość wspomnień przekazał on bowiem na karty swoich powieści.

Był indiańskim chłopcem. – pisze Teresa Wojtek – zgodnie ze zwyczajem jego plemienia, nazywał się wówczas Uti. (…) Szawanezi nie otrzymują imion zaraz po urodzeniu. Muszą sobie na nie zasłużyć, wykazać się hartem, odwagą, wieloma innymi zaletami.”45 Tak też było w przypadku Sata. Jego ulubiony pies nagle zachorował. Według czarownika (lub jak chce wielu innych autorów – szamana), aby uratować go od śmierci należało zdobyć świeżą króliczą wątrobę. Mały Uti wybrał się więc na polowanie. Kiedy celnym strzałem zabił królika, nadleciał orzeł z olbrzymimi skrzydłami i porwał łatwą zdobycz. Młodzieniec nie myśląc długo napiął cięciwę i ustrzelił również orła. „Do obozu przyniosłem więc dwie zdobycze. Orła niosłem za głową, w ten sposób, że jego skrzydła opadły w dół, pióra się rozłożyły, tak że sam wyglądałem jak ptak. Od tego nazwano mnie Sat– Okh, czyli Długie Pióro.”46

Dzieci zbyt małe, by oddać je pod opiekę nauczycieli, wychowywały się w wiosce z rówieśnikami, pod czujnym okiem rodziców i całych tuzinów „wujków” i „ciotek”. W co bawiły się dzieci nad Jeziorem Niedźwiedzim? „W Indian, bo tylko takie życie znały.” – opowiada Sat. – Bawiły się w polowania, w podkradanie, w walki, no i były oczywiście różne gry, na przykład „śnieżny wąż”. (…) W śniegu robiło się długą rynnę. Dzieci miały coś, co przypominało dzidę z jednej strony zakończonej gałką. Kij należało tak puścić śnieżną rynną, żeby jak najdalej zajechał.”47 O ile formy gier i zabaw dzieci predestynuje ich nieograniczona fantazja, niezależnie od narodowości czy położenia geograficznego, to jednak kwestia ich wychowania wyrasta z tradycji i zwyczajów obowiązujących w danej grupie. „Indiańskie dzieci nie znały bicia. – przekonuje Sat–Okh. – (…) Jeśli dziecko zasłużyło na karę nie dostawało przez dwa, trzy dni nic do jedzenia ani do picia (…). Jeśli czegoś chciały (…) starały się zwrócić uwagę, nigdy pierwsze nie zadawały pytania (…). Nie było żadnej dyskusji. (…) Uczono szacunku.”48

Kiedy Sat podrósł, przyszła pora na naukę. „(…) przyszedł do mnie czarownik. Długo mi się przyglądał. Z radości, aż zaschło mi w gardle. Wiedziałem już, co teraz będzie. Zabrał mnie do Szkoły Wilków. Tam chłopcy stawali się wojownikami.”49 Nie była to jednak taka szkoła, jaką znali biali. Była to raczej „szkoła przetrwania”, w obozie położonym daleko od wioski, do którego kobiety nie miały wstępu. Chłopcy znajdowali się pod opieką nauczyciela – mentora, od którego przejmowali elementarne zasady życia. „To właśnie tam, - pisze Warszewski. – w tej szkole dowiedział się, że dusze mają nie tylko ludzie, ale również zwierzęta. – Bo dlaczego mieliby ją mieć tylko ludzie? – pyta Sat. – Wszystko ze wszystkim jest połączone.”50 Uczyli się historii swego plemienia, poznawali panteon bóstw poprzez barwne legendy, a przede wszystkim przechodzili wszystkie stopnie wtajemniczenia w sztuce tropienia, polowania i walki. „Najpierw w grupach polowali na mniejsze zwierzęta, jak jeżozwierze. W czasie głodu łapali nawet węże, jaszczurki i żaby – wspomina Sat. – Później coraz mniejsze grupy polowały na coraz mniejsze zwierzęta. Kiedy na przykład uczono tropienia dziesięcioletni chłopiec, zobaczywszy ślad człowieka, musiał powiedzieć kiedy ten ktoś przechodził, jak dawno temu, czy szedł szybko, czy powoli, czy to był przyjaciel, czy wróg (…). Jeśli starsi ocenili, że ktoś nadaje się już do życia w plemieniu, najpierw musiał przez cztery dni pościć. Nic nie jadł i nie pił, modlił się do Wielkiego Ducha, żeby ten dał mu siłę do wytrwania w ostatnich próbach. Wtedy sprowadzali go do wioski, gdzie na wzór Indian Sioux, musiał odtańczyć Taniec Słońca. Ten, kto go odtańczył przestawał być chłopcem, stawał się mężczyzną.”51

Przyjdzie jeszcze nie raz w życiu Sat–Okha czas, by stawiać czoło takim i większym próbom w kraju zupełnie dla niego obcym.



3. Powrót


Lubił się bawić matczynymi włosami. – pisze Teresa Wojtek w swoim artykule „Syn Wysokiego Orła”. – Dziwił się zawsze, że takie jasne, niepodobne do włosów jakie miały inne indiańskie kobiety. Pytał: dlaczego? Kiedyś ojciec powiedział mu, że matka pochodzi z kraju za Wielką Wodą i nazywa się Polska. Tam kobiety mają inną barwę ciała i inny kolor włosów.”52 Kiedy matka poznała język plemienia swego męża opowiadała synowi nie raz o swojej ojczyźnie, pełnej leśnych pagórków, zielonych łąk i falujących latem łanach żyta i pszenicy, o kraju, gdzie rosną brzozy, wierzby i topole. Uti słuchał tych opowieści z zapartym tchem. Nie przypuszczając, że tak szybko przyjdzie mu to wszystko zobaczyć i pożegnać się z „ukrytą wioską” Szawenzów, z rodziną, z dziką przyrodą Kanady. W 1937 r. odebrano mu życie w świecie, który znał, rozumiał i kochał. „Trzech ludzi, dwóch białych i Indianin, słaniało się na nogach po kolana w śniegu. Uciekali przed niedźwiedziem – donosi „Miliarder”. – Sat–Okh: uratowałem ich. Nie wiedziałem jeszcze, czym to się skończy.”53 W niektórych publikacjach przybyszom pomógł również brat Sata – Tanto (np. w „Rzeczpospolitej” z 1994 r.), jednak faktem, potwierdzonym przez większość publikacji jest, że znaleźli się oni w wiosce Wysokiego Orła. Tam okazało się, że jednym z uratowanych był Polak (w części publikacji, np. w „Miliarderze”, był to syn budowniczego portu w Gdyni), który poinformował nieświadomą Ta–Wach, że dawno przez nią opuszczona Polska odzyskała niepodległość. Wspomnienia wróciły wraz z tęsknotą za krajem. Stanisława Supłatowicz postanowiła odwiedzić ziemię swoich przodków, o którą kiedyś walczyła, z której ją wyrwano. Nie chciała jednak wracać tam sama. Zależało jej na tym, żeby również jej dzieci poznały opuszczoną przez nią Polskę. Wysoki Orzeł zgodził się tylko na wyjazd Sat–Okha – był najmłodszy i najbardziej podobny do matki. Za kilka miesięcy mieli wrócić.

Raz jeszcze zaciąłem się w lewe ramię, aby kilka kropel krwi spłynęło na śnieg pokrywający ziemię wolnych Szawenzów, aby zawrzeć z nią przymierze na każdą porę roku. Na czas mrozu i na czas upału, na czas wiatru północnego i wiatru południa, na całe życie, jak długo trwać będzie.”54



  1. Za Wielką Wodą


Dokładna data wyjazdu z Kanady ani jego okoliczności nie są mi znane. W żadnym z artykułów prasowych ani w dokumentach mi dostępnych nie znalazłam najmniejszych o tym wzmianki. Jeśli chodzi o datę przyjazdu do Radomia, część publikacji podaje rok 1937, część 1938 r.

Choć Sat wielokrotnie podkreślał w wywiadach, że traktował tą długą wyprawę do ojczyzny matki jak wycieczkę do ciekawego, odległego kraju, o którym słyszał w dzieciństwie bajkowe opowieści, to jednak szybko zrozumiał, że to, co miało być przygodą jego życia, okazało się być z goła czymś innym.

W cytowanym już wcześniej oświadczeniu złożonym przez Stanisławę Supłatowicz u kieleckiego notariusza w 1958 r. czytamy: „Po przyjeździe do Polski, żadnej pomocy ze strony rodziny nie otrzymałam, musiałam sama pracować fizycznie, aż do chwili otrzymania renty.”55 Być może znalazło się ziarno prawdy w tym, co pisał Wnukow w swojej powieści „Posłuchajcie pieśni Pióra” o Okólskich. Mieli oni uznać swoją krewną za zmarłą i przyjąć należną jej część majątku. Niewątpliwie, ciężko było matce Sat–Okha pogodzić się z brakiem ciepłego przyjęcia, zetknąć się z brutalną rzeczywistością i zaczynać życie od nowa. Być może nawet było jej ciężej niż na kanadyjskiej północy. Ale w jeszcze gorszej sytuacji był Sat. Nie mógł liczyć na nikogo, niczego tu nie znał, niczego nie rozumiał, przecież „Dorastał z mężczyznami, był wychowywany na myśliwego i wojownika. Nie miał czasu na długie rozmowy z matką, ani na naukę polskiego.”56 Kiedy przekraczał granice porozumiewał się dwoma narzeczami indiańskimi, potrafił również wyrecytować „Ojcze Nasz” i „Kto ty jesteś”. Nic poza tym. Początkowo brał lekcje języka polskiego w ich radomskim mieszkaniu – matka opłacała nauczycielkę. Ale kiedy Stanisława Supłatowicz podjęła pracę w domu opieki społecznej – oddała syna do przyklasztornej szkoły. „Siostry obcięły mi włosy i posadziły w ławce z pierwszoklasistami.”57 – wspomina z przejęciem Sat. A jak wspominają te szkolne początki przyjaciele Sat–Okha z tamtych lat? „Stanisław Supłatowicz, syn Leoo-Karko-Ono-Ma i Stanisławy Supłatowicz z domu Okólskiej, urodzony 15 kwietnia 1920 roku – jest ze strony ojca pochodzenia indiańskiego i w chwili przyjazdu do Polski nosił indiańskie nazwisko Sat–Okh (…). Okoliczności powyższe znane są nam najdokładniej, ponieważ Stanisława Supłatowicza znamy od chwili przyjazdu do Polski wraz z matką i osiedleniem się w mieście Radomiu, stwierdzamy, że wymieniony przyjechał (...) w stroju indiańskim i zwyczajem indiańskim nosił długie włosy i że w chwili przyjazdu byliśmy z nim oraz z jego matką w stałym kontakcie i uczyliśmy go języka polskiego.”58 – czytamy w oświadczeniu złożonym przez Eugeniusza P. i Mieczysława Z., w Państwowym Biurze Notarialnym w Sopocie w styczniu 1958 r. Cóż, włosy zostały obcięte, a jelenia skóra zastąpiona koszulą. W dodatku obcy ludzie, w obcym miejscu, które w niczym nie przypominało znanej mu szkoły, w obcym języku starali się nawrócić go na wiarę w obcego boga. Świat matki i jego wymagania przerosły kilkunastoletniego chłopca. „To był szok, przez rok w ogóle się nie odzywałem. Matka myślała, że zaniemówiłem na dobre.”59 – przyznaje Sat. „Milczał aż do chwili gdy, w domu sąsiada wybuchł pożar. „Pali się !” to były pierwsze polskie słowa jakie wypowiedział.”60 - czytamy w „Newsweeku” z 2001 r. Potem nauka języka poszła już gładko. I o ile nie martwiło go zdobywanie tej nowej umiejętności, to powinna go była zmartwić utrata tożsamości. Matka pozbawiła go bowiem jego imienia, ojczyzny i ojca.

Nie dotarłam do żadnych publikacji ani relacji, które traktowałyby o tym, czy w momencie opuszczania Kanady Sat dysponował kanadyjskim paszportem, ale wydaje mi się być niemożliwe, by udało mu się przekroczyć granicę, nie okazując takowego. Podobnie w kwestii matki. Tylko w jednym wywiadzie („Miliarder” z 1993 r.) Sat przyznaje, że na początku 1940 r. posiadali z matką jedynie kanadyjskie legitymacje Indian. Mimo to, po powrocie do Polski, Stanisława Supłatowicz wyrobiła synowi metrykę, w której zatarła wszelkie ślady jego pochodzenia. „Przy wyrabianiu metryki mojego syna – przyznaje w oświadczeniu notarialnym z 1958 r. – obawiając się nieprzyjemności ze strony wpływowej rodziny, wpisałam go na nazwisko pierwszego swojego męża i nadałam mu imię Stanisław. Tak samo zmieniłam datę i miejsce jego urodzenia, aby nie miał od kolegów przykrości w szkole.”61 Dziecko kanadyjskich dzikich lasów, syn Wysokiego Orła, został nagle latoroślą bliżej mu nieznanego Leona Supłatowicza, urodzoną 15 kwietnia 1925 r. w Aleksiejewce. O ile nadanie Satowi nazwiska pierwszego męża jest zupełnie zrozumiałe, to zmiana miejsca i daty urodzenia nie jest dla mnie zbyt klarowna, co więcej, nie rozumiał tego sam Stanisław Supłatowicz. W późniejszym czasie, kiedy udało mu się wrócić do swojego indiańskiego imienia, kiedy nie musiał już przed nikim ukrywać swojego pochodzenia, kiedy stał się dzięki niemu osobą budzącą szerokie zainteresowanie, sprawa owej metryki powróciła, wystawiając go pod ostrzał pytań i zarzutów. Wysunięto przeciw niemu poważne oskarżenia, postawiono zaskakujące tezy, a wszystko przez Aleksiejewkę, Leona Supłatowicza i rok 1925.


5. Wojna


„Moja matka powiedziała, że wyrządziła mi w życiu największą krzywdę. Wtedy, gdy przywiozła mnie do tego kraju.”62 – mówi Sat w wywiadzie dla „Miliardera” w 1993 r. Biorąc pod uwagę późniejsze wypadki, trudno się dziwić, że żałowała podjęcia decyzji o wyjeździe z Kanady. Gdyby tam zostali lub gdyby udało im się wrócić, Sat dorastałby w świecie, który nie wymagał od niego takich poświęceń jak kamienne, europejskie miasto. „Żyłby wśród swoich braci, w krainie niezliczonych jezior i dziewiczych lasów. Z czasem zostałby zapewne wodzem plemienia Szawanezów i przewodziłby mu tak jak jego ojciec Wysoki Orzeł.”63 Wojna pokrzyżowała ich plany. Do swojej „Ziemi Słonych Skał”, jak nazywał swoją ojczyznę, nigdy nie udało mu się wrócić. Los wyznaczył mu inną drogę.

Sat–Okh uczył się bardzo szybko. „Dziennik Bałtycki” z 1988 r. podaje, że zdobył on na tajnych kompletach małą maturę. Oprócz języka, uczył się też kochać swoją nową ojczyznę. Patriotyzm matki, doświadczenia, również te bolesne, jej życia zdawały się być przeznaczone także jej synowi. Przyjaciele rodziny Supłatowiczów pomogli młodemu Satowi znaleźć pracę na poczcie. „(…) pracowałem w okienku, gdzie wydawałem przesyłki poste resante. Tam mnie aresztowano.”64 – wspomina Sat. Jego śniada cera i orli nos nie spodobały się „hitlerowskim obrońcom czystości rasy”. W 1940 r. trafił do radomskiego więzienia gestapo (tego samego, które na początku wieku było jeszcze więzieniem carskim, a gdzie przetrzymywano Leona Supłatowicza i prawdopodobnie również jego żonę), gdzie przebywał osiem (wg „Panorama” z 1992 r.), dziesięć (wg „Miliarder” 1993 r.) lub dwanaście miesięcy („Rzeczpospolita” 1994 r.). W opracowaniu „Światowy Związek Żołnierzy Armii Krajowej. Koło Szydłowiec. Biografie i Wspomnienia”, w opisie służby Stanisława Supłatowicza czytamy: „Po wybuchu wojny podjął naukę na tajnych kompletach oraz działalność w organizacjach Służba Zwycięstwu Polski i Związek Walki Zbrojnej. Aresztowany przez gestapo był więziony, torturowany i przesłuchiwany przez wiele miesięcy w Radomiu. Po zakończeniu śledztwa skazany na pobyt w obozie koncentracyjnym Oświęcim, wraz z grupą współwięźniów podjął 12.04.1942 próbę brawurowej ucieczki z transportu kolejowego w miejscowości Tunel.”65 Część publikacji podaje, że udało się przeprowadzić tą brawurową akcję, dzięki niedomkniętemu okienku, a część, że dzięki niedomkniętym drzwiom wagonu. Ale wydaje mi się to być nie istotnym szczegółem, biorąc pod uwagę, że we wszystkim czytamy, że Sat nie wyszedł z tego bez szwanku. Jedna kula z karabinu strażnika trafiła go w twarz, druga w nogę. Opracowanie historii Koła Szydłowiec dodaje jeszcze kontuzję lewej ręki (choć ze znanych mi anegdot, Sat nabawił się jej znacznie później, „zaczepiając” pewnego afrykańskiego „kociaka”, przewożonego na pokładzie Batorego …). „Leczył się – czytamy dalej w opracowaniu – w melinie koło Jędrzejowa (w publikacjach prasowych była to leśniczówka – przyp. aut.) i ukrywał się do 1943 r. po wsiach na terenie pod Końskimi. W 1943 r. wstąpił do oddziału „Bończy”, 25 pp AK.”66

„Miałem okazję w Warszawie poznać ludzi z partyzantki. – wspomina Jan Rzatkowski, przyjaciel i uczeń Sata. – Rozmawiałem z „Bończą”, miałem okazję zadać mu parę pytań, bo ciekawiło mnie jaki był Sat w partyzantce. Powiedział mi, że był to młody człowiek, który mało mówił. Cieniuteńko z nim było, z zaopatrzeniem mieli kłopoty. Sat uczył ich survivalu. Było z nami w Warszawie dwóch, trzech panów, którzy opowiedzieli, że gdyby nie Sat, nie wiedzieliby jak się posługiwać nożem. Sat uczył prostych ludzi, którzy na co dzień nie wojowali, jak się nim posługiwać. Zresztą, miał pseudonim „Kozak”, co w tamtych czasach oznaczało, że był „nie do zdarcia”, był człowiekiem od zadań specjalnych, zachowywał się po prostu jak wojownik. „Bończa” mówił, że zawsze mógł na nim polegać. Wielu ludzi nie wytrzymywało ciśnienia, a „Sacicho” zawsze stawał na wysokości zadania, a przy tym zawsze był spokojny, opanowany, bystry, zawsze gotowy pomóc.”67 Słowa te znajdują swoje potwierdzenie w partyzanckich wyczynach Sata. „Uczestniczył w akcjach na transporty niemieckie, brał udział w oswobadzaniu więźniów w Końskiem, przedzierał się z okrążenia w Górkach Mielejowickich.”68 – czytamy w „Świecie Młodych” z 1975 r. W 1944 r. wstąpił do oddziału 72 pp AK Podobwodu Szydłowiec i został zaprzysiężony przez „Rena” – S. H. Podkowińskiego. Ponieważ dowódcy wysoko sobie cenili jego sprawność fizyczną, zdolności wywiadowcze i ducha walki, brał udział w wielu akcjach bojowych: 26 września 1944 r. w bitwie pod Gałkami, 27 września w spaleniu i zniszczeniu oddziału niemieckiego w budynkach w Przysusze (był to odwet za spalenie przez SS-manów wsi Stefanów), 5 listopada w akcji przeciw obławie niemieckiej w rejonie Hucisko - Rędociny.

„Sat nie miał problemów z przetrwaniem. – mówi Ania Pajchert, przyjaciółka Sata. – Dla innych było to męczące, dla niego normalne. W takich warunkach mieszkać cały rok? W lesie? My wyjeżdżamy w lecie, gdy jest ciepło i wracamy po tygodniu, bo zimno i zmokliśmy. On tam był bardzo długo i uwielbiał o tym opowiadać.”69 Rzeczywiście, Sat często powtarzał, że w tamtych latach było mu bardzo dobrze. Przede wszystkim dlatego, że właśnie mógł mieszkać w lesie. Partyzantka dała mi szansę powrotu między drzewa, bliżej natury, którą rozumiał. Lasy kielecczyzny, Góry Świętokrzyskie przypominały mu dom. Poza tym jego niecodzienne zdolności, dostrzegane przez kolegów, doceniane przez dowódców, pozwoliły mu wreszcie poczuć się kimś ważnym, nie anonimowym – wojownikiem, którym przecież był. W cytowanym wcześniej opracowaniu Światowego Związku Żołnierzy AK, dotyczącym Koła Szydłowiec, czytamy: „Przeszedł przeszkolenie w Szkole Podchorążych 72 pp AK, gdzie uzyskał stopień kaprala podchorążego (…). Wielokrotnie odznaczony:

  1. Krzyż Walecznych

  2. Krzyż Armii Krajowej – Londyn, 10.08.1981 r.

  3. Odznaka Żołnierzy AK – Wojciech Borzobochaty (w II wydaniu „Jodły” tegoż autora, można znaleźć zdjęcia Sata – pod bronią, z oddziałem, a nawet w stroju indiańskim Szawanezów. – przyp. aut.)

  4. Medal Wojska Polskiego – Londyn, 15.06.1948

  5. Odznaka Akcji „Burza”.

  6. Odznaka Korpusu „Jodła”. ”70

„Zielony Sztandar” z 1987 r. wspomina również o Krzyżu Partyzanckim.


Do najbarwniejszych anegdot dotyczących partyzantki, jakie słyszałam od przyjaciół Sata, należy historia jego znajomości z Wiesławem Gołasem.

Sat służył w oddziale wraz z ojcem pana Gołasa, a „mały Wiesiu” miał być kurierem, dostarczającym meldunki między poszczególnymi grupami. Pewnego razu, podczas trwania ostrej ofensywy niemieckiej, w pobliże broniącej się grupy partyzantów uderza bomba. Młody kurier zostaje przysypany piachem. W ferworze walki nikt nie pospieszył mu z pomocą, jedynie Sat. Odkopał chłopca i zaniósł go na plecach w bezpieczne miejsce. Później przez wiele lat „wybawiony” Wiesław Gołas i „wybawca” Stanisław Supłatowicz spotykali się już w niepodległej Polsce, by wspominać stare czasy i opowiadać sobie jeszcze wiele barwnych anegdot z tamtych dni.



6. Na lądzie i morzu


Nie chciał opuszczać lasu. 72 pp AK został rozformowany pod koniec 1944 r., jego żołnierze mieli kryć się w melinach. Oddział Sata pozostał jednak w lesie, czekając na rozkazy. Dopiero kiedy skończyła się wojna, z żalem wyszedł z lasu. „Po wojnie siedział za AK, - pisze Warszewski w „Rzeczpospolitej” – za to, że się nie ujawnił. Przed gorszymi sankcjami uchroniła go służba w Marynarce Wojennej.”71 Fakt pojawienia się morza w biografii Sata jest potwierdzany przez wszystkie publikacje, jednakże brak zgodności w szczegółach. „Kurier Lubelski” z 1965 r. donosi, iż „Zaraz po zakończeniu wojny zgłosił się do wojska, gdzie rozpoczął się nowy etap jego życia. Służba na morzu.”72 „Nowy etap jego życia” chociażby w „Panoramie” z 1972 r. czy publikacjach z lat 90-tych nie był wybrany przez niego samodzielnie – został wcielony do I Batalionu Morskiego. Niewiele jest informacji na temat tego okresu życia Sata. W „Świecie Młodych” z 1975 r. możemy przeczytać o tym, że oczyszczał z min polskie morze, w „Kurierze Lubelskim” z 1972 r., że pływał na łodzi podwodnej (podobnie w „Panoramie” z 1972 r. i „Wieczorze Wybrzeża” z 1997 r.) I tylko jedna gazeta – „Rzeczpospolita” z 1994 r. podaje jakoby Sat miał również pracować jako wolontariusz w Ratownictwie Morskim.

Nie posiadam żadnych szczegółowych informacji na temat wykształcenia, które zdobył Sat po wojnie. W publikacjach prasowych podaje się jedynie fakt zdobycia przez niego wykształcenia technicznego. W dwóch artykułach – w „Rzeczpospolitej” z 1994r. i „Miliarderze” z 1993r. możemy przeczytać również o jego, początkowo nieudanych, próbach dostania się na uczelnie wyższe, a w końcu – ukończeniu Akademii Wychowania Fizycznego (nie podano jednak, w którym z miast akademickich i w którym roku).

Sat-Okh’owi zależało na powrocie do ojczyzny, ale odmawiano mu wydania paszportu. Poszukał więc innej drogi, by dostać się do wytęsknionej Ziemi Słonych Skał. Otrzymał pracę jako mechanik w Polskich Liniach Oceanicznych (dokładna data podjęcia pracy nie jest mi jednak znana). W „Kurierze Lubelskim” możemy przeczytać, że Sat „wiecznie głodny przygód i mocnych wrażeń zaciągnął się (…) do marynarki handlowej.”73 Prawda jest jednak taka, że to nie niespokojna dusza Sat-Okh’a pchnęła go znów na morze. Flota handlowa była dla niego jedyną szansą na ujrzenie dawno nie widzianej rodziny i „ukrytej wioski” Szawanezów, świata jego dzieciństwa. Pływał m.in. na „Bolesławie Chrobrym”, później również na „Batorym”. Obsługiwał linie dalekowschodnie i lewantyńskie, odwiedził m.in. Amerykę Południową, Indie, Japonię i w końcu Kanadę.

Pływał wiele lat, aż do emerytury. Ale zapewne nie byłby specjalnie zadowolony, gdyby nazwano by „wilkiem morskim”. Sat bowiem za morzem specjalnie nie przepadał. „Nie wybrał morza dlatego, że chciał, ale dlatego, że musiał. – tłumaczy Jan Rzatkowski – Musiał uciekać, a że miał znajomości, uciekł na morze. Wielokrotnie kojarzył morze ze strachem, odizolowaniem, brakiem przyszłości. Wiadomo, wojenka przegrana, on nie po tej stronie co trzeba. Dlatego pływał sobie sporo czasu, wystraszony. Stąd ta nienawiść. Potem odwilż, ale uprzedzenie zostało, trudno było to zmienić. Prawie czterdzieści lat pływał na morzu i mieszkał blisko morza i tak je znielubił, że na lądzie jeśli nie musiał jechać blisko morza, to nie jechał. Ale lubił wspominać marynarskie czasy, gdy raz na sto lat udało nam się go namówić na kielicha.”74 – dodaje Jan. A było co wspominać. Jego mieszkanie w gdańskim Wrzeszczu przypominało coś na kształt mikromuzeum turystyki, a bagażem wspomnień i przygód nie pogardziłby z pewnością sam Tony Halik. Oprócz Ameryki Północnej oczywiście, ukochał Sat Japonię. Udało mu się być tam kilkakrotnie, zafascynował się tamtejszą kulturą, miał ogromny szacunek dla obyczajów. Uwielbiał klimat Japonii, jej kuchnię i kobiety.

Sentyment do Kraju Kwitnącej Wiśni nie może być jednak porównywalny do uczucia, jakim Sat-Okh darzył swoją rodzinną Kanadę. Po 28 latach rozłąki ujrzał ojczyznę z pokładu „Batorego”. Nie był to jednak powrót, o którym Sat marzył, na który czekał. Montreal niczym nie przypominał jego domu. Ziemia Słonych Skał, choć tak bardzo zbliżył się do niej, wciąż pozostawała poza jego zasięgiem.

Tak jak w Polsce, jego osoba wzbudziła zainteresowanie prasy, jak również miejscowych władz. Nagłaśniano historię kanadyjskiego Indianina, który został polskim marynarzem… Może właśnie dzięki temu, po ponad ćwierćwieczu udało mu się spotkać z siostrą – Teherawaks Egel, Spadającą Gwiazdą. „Przyszła siostra ze szwagrem na pokład „Batorego” (…) – wspomina Sat. – Mieszkali wówczas w rezerwacie Caughnawaga – Grzmiące Wody pod Montrealem. Siostra wyszła za mąż za wodza z plemienia Mohawków.”75 Sat-Okh z częścią załogi rewizytował ich później w rezerwacie.

Nie dane mu było jednak odnaleźć ojca. W tym czasie Wysoki Orzeł był już w podeszłym wieku i nie mógłby przyjechać do syna, a Długie Pióro nie dysponował wielkimi możliwościami poszukiwań. „Do ojca nigdy nie mogłem dotrzeć. Musiałbym szukać go śmigłowcem po śnieżnych polach. Szawanezi są nieprzemakalni na kulturę białego człowieka. Do dzisiaj nie mieszkają w rezerwatach.”76 Los już nigdy nie połączył ojca i syna (choć „Rzeczpospolita” z 1994 r. chciałaby inaczej…). Leoo-Karko-Ono-Ma zmarł w 1986 r. mając 105 lat. To nie był jednak koniec rozczarowań. Przez dekady, przeróżne publikacje układały przedziwne, wykluczające się wzajemnie scenariusze życia dla starszego brata Sata – Tanto, Żelaznego Oka. W jednej z wersji, podczas pobytu w Kanadzie Sat-Okh miał się dowiedzieć o niespecjalnie dobrej opinii, którą cieszył się u brata, o żalu, który Tanto miał do niego po wyjeździe. „Mój brat nie chce mnie widzieć. Mówi, że jestem jak jabłko – z wierchu czerwony, a w środku biały. – wspomina Sat w wywiadzie dla „Miliardera” – Nigdy nie pogodził się z tym, że od nich odszedłem.”77 Jeśli przyjąć, że bracia byli ze sobą bardzo związani w dzieciństwie, to wyjazd Sata (mniej lub bardziej wymuszony przez matkę) i brak wieści od niego przez 28 lat mógł rzeczywiście wzbudzić jedynie rozgoryczenie i żal, czy nawet poczucie zdrady. Ani Tanto, ani pozostali członkowie rodziny nie mogli przecież wiedzieć o losach Sata i matki na Starym Kontynencie, nic zatem nie usprawiedliwiało jego „ucieczki” do białych. Konflikt między braćmi jest mniej dramatyczną wersją wypadków. Drugi scenariusz, zdecydowanie częściej powielany, jest początkiem tragicznych wydarzeń w rodzinie Sata. Otóż, zgodnie z tą wersją, Tanto miał zginąć już w 1947 r. „w potyczce z kanadyjską policją konną, która usiłowała zmusić Indian do osiedlenia się w rezerwacie.”78 – czytamy w posłowiu do „Tajemniczych Śladów”. W większości publikacji Tanto pada ofiarą rasistów. Sat miał się dowiedzieć o tym dopiero w latach 60-tych. Śmierć Tanto (jeśli jest faktem) była tylko prologiem „ścieżki krwi” dla najbliższych Długiego Pióra. W 1966 r. Don Eagle, szwagier Sata, wódz Mohawków z Cauqhnawanawy został zamordowany przez nieznanych sprawców. 23 lipca 1968 r. jego żona Spadająca Gwiazda, wracając ze spotkania z Satem w Montrealu, została zastrzelona i spalona w swoim samochodzie. Oboje brali aktywny udział w walce o prawa Indian. „W ostatnich latach Indianie zamknięci w rezerwatach domagają się coraz częściej równouprawnienia – czytamy w prasie pomorskiej z 1968 r. – żądają prawa wstępu do wszystkich lokali, poszerzenia terenów łowieckich, prawa do nauki, prawa do nieskrępowanego kontaktowania się ze szczepami indiańskimi w pozostałych prowincjach Kanady, itp. Te słuszne żądania nie są w smak elementom rasistowskim. Częste są przypadki mordowania Indian dla wywołania strachu i pokory przed białym władcą.”79 Źle się działo w Kanadzie. Świat dzieciństwa Sata, świat wolnych Indian zaginął gdzieś, umarł. To, co zostawił za sobą mały chłopiec, dorosłemu mężczyźnie przyszło opłakiwać. Nie było Ziemi Słonych Skał, nie było dumnych braci. Sat-Okh wrócił na pogorzelisko przeszłości. „Bolało mnie serce na widok moich rodaków, żyjących w podziemiu – wspomina z rozżaleniem – Drewniane domki, stoiska z pamiątkami dla turystów, przybywających w poszukiwaniu atrakcji ożywionego Dzikiego Zachodu. Potomkowie dzielnych i dumnych Irokezów, Mohawków, wkładający swoje stroje i pozujący za kilka centów…”80

Lata 60. i początek 70. to czas narodzin ruchu praw obywatelskich mniejszości narodowych i etnicznych w Ameryce Północnej, to początek gwałtownych starć z ludzkimi uprzedzeniami; to okres nierównej walki z niewidzialnym wrogiem. Ofiarami tej walki byli m.in. Don Eagle i Spadająca Gwiazda, a o mały włos również Sat. „Podczas ostatniego postoju naszego statku pasażerskiego w Montrealu – donosi jedna z gazet pomorskich z 1968 r. – dwaj nieznani osobnicy napadli na motorzystę m/s „Batorego” Stanisława Supłatowicza, zadając mu cios w głowę. Zamachu dokonano w biały dzień, w samym centrum Montrealu przy ul. Saint Catharin (róg ul.Bolury). (…) Sprawców dwóch morderstw (chodzi o zamachy na Don Eagl’a i Spadającą Gwiazdę – przyp. aut.) i napadu na naszego marynarza policja kanadyjska do tej pory nie ustaliła. Jak jednak wynika ze słów oficera śledczego policji kanadyjskiej, rysopisy podane przez Indian – świadków poprzednich morderstw – i przez Stanisława Supłatowicza całkowicie się pokrywają”81 Niektóre publikacje utrzymują, że zamach na Sata miał miejsce w tym samym dniu, co zamach na jego siostrę. Długie Pióro miał się dowiedzieć o tragicznej śmierci siostry tuż po tym, jak cudem uniknął śmierci, gdy wrócił na statek, konsul Polski w Kanadzie przekazał mu tę wiadomość. W innych publikacjach (np. „Panorama” 1972 r.) czytamy, iż zamach był bezpośrednio związany z jego udziałem w szokującej wystawie, pt. „Krzywda wyrządzona przez białego człowieka” w pawilonie Indian Kanadyjskich na EXPO’67.

Historia plemienia Shawnee przekazywana z pokolenia na pokolenie, upokarzające warunki życia ich braci, których świadkiem był Sat, a w końcu krew rodziny, odbiły się bolesnym piętnem na jego życiu, twórczości, działalności w ramach Polskiego Ruchu Przyjaciół Indian. Gdziekolwiek był, cokolwiek robił, wspominał ofiary nie zakończonej po dziś dzień batalii o jutro. Na przykład w 1973 w „Płomyku” opublikował tekst pt. „Indianie wczoraj i dziś”, którego trzecią część: „ O prawo do ziemi i lepszego życia” chciałabym w tym miejscu przedstawić w całości: „Często przebywam wśród Indian Mic-Mac, Huronów i Mohawk. Widuję się także z Indianami Cree, Montagann i Algonkinami. Mieszkają oni przeważnie w rezerwatach „pod opieką” Rządu Federalnego i do dziś czują niechęć do białych. Pragną zachować swoją odrębność, swe tradycje i obyczaje, a także ziemie, na której mieszkają. Niestety, tereny rezerwatów są stale uszczuplane pod rozbudowę zakładów przemysłowych, linii kolejowych, autostrad. Wśród Indian istnieje bezrobocie, a ci, którzy pracują, zarabiają przeważnie dwa razy mniej od przeciętnego Murzyna. Czerwonoskórzy żyją o 20 lat krócej niż biali potomkowie najeźdźców, trapią ich choroby, w rezerwatach panuje analfabetyzm. To wszystko wywołuje rozgoryczenie i bunt, co znalazło wyraz w ostatnich wypadkach w Wounded Knee. Świadczą one, że Indianie nie dają za wygraną i w dalszym ciągu starają się znaleźć dla siebie miejsce pod słońcem w kraju, którego pramieszkańcy utracili swe prawa od czasu, gdy na Zachód ruszyły karawany wozów białych najeźdźców.

Działacze indiańscy domagają się większych swobód w decydowaniu o swoich sprawach, żądają zachowania prawa do własnej ziemi i terenów łowieckich. Pragną zwiększenia funduszy na nowe szkoły, na budowę dróg i domów w rezerwatach, na pomoc lekarską. Domagają się poszanowania języka, kultury i wierzeń indiańskich.”82

Tekst bardzo gorzki, prawdziwy. Wspomnienia i przemyślenia tego typu można było czasami usłyszeć od Sata. Był zbolały po stracie bliskich, rozgoryczony losem „swoich” ludzi. Nidy nie zapomniał tych krzywd, co zresztą jest najzupełniej zrozumiałe.

Jednak w całej liście przymiotów, którymi można by określić osobowość Sata, „rozgoryczony” pasuje najmniej. Mimo nieszczęść, których w życiu spotkało go nie mało, był pogodnym, ciepłym człowiekiem. I w przeważającej większości wspomnienia zza oceanu to obrazki zgoła inne niż te, przedstawione powyżej. Z przejęciem opowiadał o swoich podróżach w tamte strony, o nowych znajomościach z Indianami z różnych plemion, o tym jakie za każdym razem przyjaciele gotowali mu przyjęcie. Był dzięki temu, w pierwszych latach istnienia Ruchu „kopalnią wiedzy” dla swoich uczniów, prawdziwą informacyjną „żyłą złota”. Dzielił się z nimi wszystkim – począwszy od wspomnień i doświadczeń, na podarunkach kończąc. Opowiadał o ceremoniach, w których dane mu było uczestniczyć, o zwyczajach, które przetrwały wieki, o ludziach, których poznał. Wyjawiał tajniki plemiennego artu, przywoził i rozdawał swym uczniom bezcenne książki, prasę indiańską, rękodzieło. I oczywiście, wszędzie, gdzie tylko mógł, a mógł wszędzie, wplatał w te wspomnienia kolorowe anegdoty. „Widziałem się też w 1967 r. po raz pierwszy z przyjacielem swojego dzieciństwa Skaczącą Sową – jest wodzem szczepu koło Fortu Alberta. Zawsze witają mnie tam serdecznie. Uczestniczę w ich uroczystościach, - opowiada Sat „Światu Młodych” – Ostatnio nawet zaprosili i żonę, choć była ubrana po europejsku. W pewne rytualne święta Mohawków, którzy zachowali swoją religię, jest to niedozwolone. Moja żona jednak tańczyła indiańskie tańce w szpilkach przez cztery godziny. Myślałem, że mnie wówczas oskalpuje …”83




7. Obywatel Indianin


A propos żon. Ta część prywatnego życia Stanisława Supłatowicza jest równie nieprzeciętna, biorąc pod uwagę fakt, że miał ich trzy.

Pierwsze małżeństwo nie należało do udanych. Nie znam personaliów wybranki, ale wiadomo, że była cztery lata starsza od Sata (jeśli przyjąć, że urodził się w 1922 r.), a ślub odbył się 12 lutego 1948 r. Z tego małżeństwa Sat miał dzieci – syna Krzysztofa i córkę Barbarę. Niewiele jest informacji na temat tego związku i jego rozpadu, Sat nigdy o tym nie mówił. Dopiero w 1997 r. jego dzieci zgodziły się na wywiad dla „Wieczoru Wybrzeża”: „Ojca prawie nie znam. – opowiada pani Barbara – Miałam dwa miesiące, gdy od nas odszedł. Krzysiek był tylko trochę starszy. Po prostu wyszedł z domu i więcej nie powrócił. Poznał rozwiedzioną panią z córką. Mieszkała naprzeciwko.”84

Panią z naprzeciwka była pani Wanda – kobieta najbardziej znana polskim indianistom, z którą przyszło spędzić Satowi wiele lat. Towarzyszyła mu w jego podróżach, pomagała w wydawaniu kolejnych książek. Jednak niewiele dobrego mają o niej do powiedzenia dzieci Sata z pierwszego małżeństwa, szczególnie pan Krzysztof Supłatowicz, którego po rozwodzie rodziców sąd przyznał Satowi: „Trochę pochodziłem do szkoły. Ojciec wypłynął w rejs „Batorym”, a jego żona spakowała swoje rzeczy, wrzuciła na drogę kilka pomarańczy i odprowadziła do ciotki. Tak wróciłem do matki. Na Krystynę, pasierbicę ojca, starszą od nas, nie mogę nic złego powiedzieć. Zawsze stawała w naszej obronie, tłumacząc swojej matce, że przecież jesteśmy dziećmi jej męża i mamy prawo do niego.”85

Być może przez „politykę” drugiej żony, być może przez marynarski tryb życia Sata, który dosyć rzadko bywał w domu, spotkania z dziećmi były sporadyczne, a stosunki niezbyt ciepłe. Ponadto, o zaborczości pani Wandy ma też co nieco do powiedzenia również Jan Rzatkowski: „Była osoba nadpobudliwą, bardzo często histerycznie wręcz zazdrosną. Bardzo źle znosiła popularność Sata, zwłaszcza wśród kobiet, przez co wyrywanie go na jakieś imprezy było koszmarem. Przez lata zajmowałem się tym, więc wiem. Trzeba było błagać, prosić, kombinować, tłumaczyć. Przy jednoczesnym braku szacunku dla Indian. – nie ukrywała, że ten temat jest jej, delikatnie mówiąc, obojętny. Znałem wiele lat panią Wandę, uważałem ją za fajną osobę, ale nieodpowiednią dla Sata. Paradoks – większą część swojego życia Sat spędził z osobą, która była bardzo słabo zaangażowana w to, co robił. We własnym domu walczył ze swoją popularnością.”86 Cokolwiek by o pani Wandzie nie mówić i nie pisać, faktem jest, że Sat przeżył z nią szmat czasu – prawdopodobnie półwiecze (dokładna data ich ślubu nie jest mi niestety znana).

Co więcej, kiedy poważnie zachorowała, opiekował się nią całymi latami, stając się niemalże „niewolnikiem” czterech ścian. Alzheimer to okrutna choroba, szczególnie bolesna dla bliskich chorego. Zmarła w czerwcu 2002 r.

Jeśli ktoś wtedy pomyślał, że temu siedemdziesięciosiedmiolatkowi (lub osiemdziesięciolatkowi, lub osiemdziesięciodwulatkowi) przyjdzie teraz samotnie stawić czoła starości, to grubo się pomylił i to w dwóch kwestiach. Po pierwsze, Sata trudno było nazwać typowym staruszkiem. Wstawał o świcie i od rana był żywą reklamą palenia papierosów. Zawsze coś robił, wszędzie go było pełno. A to obraz, a to opowiadanko. Nie stronił od spotkań i imprez w dobrze sprawdzonym gronie. Był duszą towarzystwa. I jeszcze te jego kawały… Poza tym, nie było najmniejszego sensu pytać go o zdrowie. „Nigdy nie poszedłbym z nim, nawet teraz, niedawno, w zawody pływackie – wspomina Wiesław „Niedźwiedź” Karnabal – przyjaciel Sata. – Stawał na pomoście, skok do tyłu, na główkę … Pływanie pod wodą na odległość? Nikt nie miał szans. W tym wieku!?! Ja już bym dawno umarł, a on był po prostu niesamowity.”87 Aktywny, pełen energii, cudownie radosny, kochający życie. Te cechy charakteru Sata potwierdzają starą zasadę, że metryka ma się nijak do młodości. Sat zdawał się być wiecznie młody. Po drugie – nie mógł on raczej narzekać na samotność. Zawsze ktoś z bliskich przyjaciół był przy nim, a kobiety… „Był to jedyny znany mi mężczyzna, którego kochały absolutnie wszystkie kobiety, które go znały – wspomina Jan Rzatkowski – To chyba wystarczający dowód jego wielkości, dyplomacji i wielości zalet, jakie ten człowiek posiadał.”88 Zatem w grudniu 2002 r. Sat ożenił się po raz trzeci. Pani Barbara nie cieszyła się zbyt długo swym mężem. Była tą z żon, z którą Sat był najkrócej, a jednak to jej przypadł najcięższy, najboleśniejszy obowiązek. Pochowała go 8 lipca 2003 r.


Los rzucił go jako młodego mężczyznę do zupełnie obcego świata, w którym dopadła go wojna. Wolny Szawanez poznał smak niewoli, walki i krwi. Choć jego życie w Polsce dalekie było od ideału, którego zasmakował jako dziecko, żył tutaj jak umiał najlepiej. Podróże, dom, wielkie przyjaźnie, praca literacka, Ruch … Brał to, co stawiało na jego drodze przeznaczenie. Mimo tego, jego dusza tęskniła za Ziemią Słonych Skał. „Nie lubię miasta, nie lubię nawet morza. – wyznaje Sat. – Pamiętam każde drzewo w mojej puszczy, każdą żyłkę mojego konia, na którym kiedyś odcisnąłem swoją dłoń. Najlepiej czuję się w lesie.”89 Był czas, kiedy mógł wrócić do swojego lasu, ale najpierw opiekował się schorowaną matką, a później … Cóż, po prostu ułożył sobie życie w nowej ojczyźnie. „Sat kochał nasz kraj, - wyjaśnia Jan Rzatkowski – czego dowodem jest fakt, że wielokrotnie mógł wyjechać i żyć gdzieś w Europie Zachodniej czy Kanadzie. Wielokrotnie był nakłaniany do zamieszkania poza krajem. Przychodziły listy, bilety. Ludzie chcieli, żeby tylko wsiadł, obiecywali złote góry. Ale on wybrał Polskę. Czasem psioczył na politykę (…), ale kochał nasz kraj bezwzględnie.”90

Miasta nie darzył tak gorącym uczuciem. W Gdańsku brakowało mu powietrza, przestrzeni, bliskości natury. Dlatego pod oknem swojego mieszkania wybudował sobie altankę, która otoczył prawdziwą burzą zieleni. No i morze było za blisko … Jednak pływanie pod polską banderą miało i swoje dobre strony. Kiedy bywał w Kanadzie, zawsze mógł odwiedzić przyjaciół z rezerwatów, zebrać materiały do kolejnej książki. Bo kiedy tęsknota za przeszłością nie dała się zwalczyć byle wypadem do lasu, zasiadał przy biurku i to wszystko, co odeszło, ożywało w barwnych obrazach, kreślonych jego piórem. Uwielbiał tam wracać – wspomnieniami i w rzeczywistości. Pokazał kiedyś swoim znajomym z rezerwatu, jak to jeden z najlepszych polskich aktorów – Daniel Olbrychski, wspaniale jeździ na koniu w „Potopie”. Śmiali się. Komuś nawet wyrwało się porównanie do roztopionego masła. No cóż … „Sam siedziałem na koniu mając dwa lata. U Indian już pięcioletni chłopcy biorą udział w zawodach. Indianin jeździ bez siodła i całkowicie się z koniem utożsamia, czuje go. Koń się męczy, ja się męczę, koń spragniony, ja spragniony.”91 Abstrahując od Olbrychskiego i koni – Sat wielokrotnie podkreślał jak wielki szacunek Indianie maja dla naszego narodu. Począwszy od symboliki – biało-czerwona flaga, orzeł w godle, a na dramatycznych zakrętach historii Polski kończąc – wszystko to w opowieściach Sat-Okh’a za oceanem sprawiło, że wzajemne zrozumienie i poznanie mogło zaowocować ściślejszym związkiem, przyjaźnią między Indianami i indianistami. W Polsce – podobnie. Książki Sata, jego spotkania z czytelnikami niemalże w każdym zakątku kraju, stosy listów w mieszkaniu od młodych ludzi, zloty PRPI latem. Uczył ich wrażliwości, tolerancji na przecież tak odległą, obcą kulturę. Łamał stereotypy, pokazywał im wszystko od początku. Opowiadał o tym, co widział, co pamiętał, zbliżając ich do Ziemi Słonych Skał.

Kim więc był Stanisław Supłatowicz? Indianinem? Polakiem? „Do końca chyba sam Sat nie wiedział – twierdzi Jan Rzatkowski – Być może Sat zdecydował się zostać w Polsce, bo gdyby wrócił do Kanady byłby kolejnym „nikim”, Indianinem, gdzieś pod progiem. Natomiast w Polsce miał tą szansę korzystając z naszej mentalności nie skażonej faszyzmem do innych narodów, rozwinąć się, być „kimś”, Indianinem. Mówił wielokrotnie, że był dumny, że miał wielki szacunek dla naszych barw i w życiu bym nie powiedział, że nie czuł się Polakiem. Co prawda, jednak mówił, że czuje się zawieszony (…) pomiędzy dwoma światami. Ale nie chodziło o Polskę. Raczej o ludzi, cywilizacje. Tu biali, tam czerwoni. Myślę, że to miało raczej kulturowe podłoże. Zresztą zawsze powtarzał, że Polska to mała Kanada.”92

Szczególnie jedno miejsce przypominało mu dom. Kilka kilometrów za Tucholą, w Wymysłowie, Jan Kłodziński, który poznał Sat-Okh’a podróżując na „Batorym”, założył hotel, restaurację i stadninę koni „Paradiso”, której Sat, z racji tego, że ich przyjaźń przetrwała próbę czasu, był częstym gościem. Nieskażone cywilizacją Bory Tucholskie, czystość Brdy, cisza, przestrzeń i bliskość natury, (tak dzikiej jak to w Polsce możliwe) magnetyzowały go. Tam mógł odnaleźć spokój, wypocząć, powspominać. Tam czuł się, jak kiedyś, częścią większej, harmonijnej całości. Znów wracał do „siebie”. Za nim do Wymysłowa ściągały grupy najbliższych mu indianistów i to właśnie tam powstało jedno z nielicznych w Europie Muzeum Indian Północnoamerykańskich, jego imienia.






ROZDZIAŁ II



DO ZIEMI SŁONYCH SKAŁ POWROTY WIELKIE I MAŁE


„ „Winnetou” przełknęłam w pierwszej klasie (...) instynktownie traktując Karola Maya jako „bajkopisarza” i takoż podchodząc do jego epickiego dzieła o dzielnych Apaczach. Dopiero „Ziemia Słonych Skał”, na którą trafiłam też jeszcze w podstawówce, stała się dla mnie swego rodzaju biblią, a jej autor guru. Czytając książkę pojęcia nie miałam czy jest to autobiografia, czy fikcja literacka, ale chłonęłam, bo wiało z niej autentyzmem i takimi emocjami, iż pewna byłam, że autor miał w jakiś sposób styczność ze światem, który mnie od przeczytania „Winnetou” zaczął fascynować. Nie myliłam się (...). A po latach ...wylądowałam i mieszkam w kraju, mało tego, w części Kanady, w której się urodził i spędził dzieciństwo. Często wspominam miejsca opisane przez Sat-Okha patrząc na nie własnymi oczami i podziwiam ich naturalne i dzikie piękno.”93 Tak pisze o początkach życiowej pasji pewna indianistka. Był to jednak dość „typowy” scenariusz.



  1. Pióro Długiego Pióra


Pod koniec XX wieku Sat-Okha nazywano już pisarzem kultowym. Jego książki cieszyły się niezmienną popularnością, wielokrotnie wznawiano ich wydania. Finezyjnie tam przedstawiony świat harmonii pomiędzy Matką Ziemią a jej dziećmi, świat przeplatających się i współgrających rytmów natury i życia prawdziwych ludzi wchłaniał (bywało, że bezpowrotnie) młodych czytelników. Wielu z nich, dzięki lekturze m.in. Satowych opowieści postanowiło podążyć „dobra czerwoną ścieżką”. To, co początkowo było egzotyczną, dziecięcą przygodą, przeistaczało się powoli w autentyczne pragnienie zgłębienia indiańskich tajemnic, poznawania ich kultury i historii.

Na przestrzeni dekad różnie charakteryzowano twórczość Sata. Jakość takich prasowych recenzji (nieodłącznie powiązanych z opisem jego życia, naturalnie) zależało od stopnia orientacji dziennikarzy w tematyce indiańskiej, czy po prostu wiedzy dotyczącej poszczególnych tytułów. „Są to powieści przygodowe, których akcja toczy się na Dzikim Zachodzie, a bohaterami są Indianie”94- czytamy w „Zielonym Sztandarze” z 1987 roku; „Spod jego pióra wyszło wiele ciekawych książek poświeconych Indianom i utrwalających bogaty folklor i obyczaje plemion indiańskich.”95 Na szczęście, znaleźć można kilka bardziej trafnych i wartościowych sformułowań: „Tematem jego książek jest życie Indian, ale przedstawione bez posmaku przygód i awanturnictwa”96; „Pisarstwo Supłatowicza to osobny rozdział -pisze Warszewski w „Rzeczpospolitej”- Z niego wyrasta jego wielka przyjaźń z młodymi, wrażliwymi ludźmi. Jego opowieści o Indianach adresowane były przede wszystkim do młodzieży. Jakże różne to książki od opowieści Karola Maya! Oparte są nie na stereotypach i na zdeformowanej wizji świata Indian postrzeganego oczami białego człowieka, lecz na autentycznej wiedzy i znajomości realiów z pierwszej ręki. Mniej w nich krwi, sensacji, lśniących w słońcu tomahawków oraz zdzieranych z głów skalpów. Większe wyczulenie na naturalne rytmy przyrody i na przymierze zawierane przez ludzi z zamieszkiwaną przez nich krainą”.97 Całkiem precyzyjnie podchodzą do sprawy redaktorzy słowników literatury dziecięcej i młodzieżowej. Oprócz biografii „w pigułce” przeczytamy tam na przykład, że w „Ziemi Słonych Skał”- „Autor opisuje różne zwyczaje związane z wychowaniem i przygotowaniem chłopca do życia jako indiańskiego wojownika: lekcje jazdy na koniu, polowania, zdobywania imienia-cały okres, w którym chłopiec poznaje prawa natury”98, „Biały Mustang” natomiast prezentuje „Indiańskie baśnie i legendy związane z różnymi miejscami, jeziorami, górami oraz wierzeniami Indian. Opowieści te mówią o ich obyczajach, odwadze i zżyciu się z dziką naturą oraz o wierzeniach opartych przede wszystkim na ubóstwianiu sił przyrody”99. Redaktorzy cytowanych słowników utrzymują również (całkiem słusznie), że „książki Sat-okh mają duże walory poznawcze, przekazują wiedze o historii i kulturze Indian oraz ich punkt widzenia na kolonizację Ameryki.”100


Natchnieniem Sata była zawsze jego przeszłość. To z tęsknoty za nią sięgał po pióro. Dzięki kartkom papieru mógł wracać tam, gdzie być nie mógł. I zabierał w tę podróż każdego, kto chciał wędrować śladami jego przodków. „Ogromna odległość czasu i przestrzeni dzieliła go od indiańskich ognisk, obrzędów, wieczornych opowieści starszyzny, zapachu kanadyjskiej puszczy-pisał Antoni Krosny-(...) ze skarbca swej pamięci i serca zaczął wydobywać indiański świat z czasów swojego dzieciństwa.”101 Pomniki przeszłości wspierał również na wspomnieniach swoich podróży po Ameryce. Nowe przyjaźnie, nowe doświadczenia, zdobywana wiedza dotycząca przeróżnych aspektów kultury indiańskiej wzbogacała jego kolejne powieści.

Sat nie zaczął jednak swojej pisarskiej przygody od prozy. „Zaczynałem od pisania wierszy. Poznałem wtedy popularną pisarkę Czajkę- Izabelę Stachowicz. Namówiła mnie ona bym spróbował swoich sił w prozie. Tłumaczyłem jej, że nie umiem. Skontaktowała mnie z Jerzym Broszkiewiczem. Wiele mu zawdzięczam jeśli chodzi o poznanie warsztatu. Dlatego też zadedykowałem mu „Ziemię Słonych Skał.”102 Ta pierwsza powieść Sata, będąca swoistą autobiografią pisarza ukazała się w 1958 r. i jeszcze tego samego roku pojawiło się drugie jej wydanie. Do 1986r. wydania wznawiano sześciokrotnie. „Książka ta nie jest wytworem fantazji, lecz opowiada o zdarzeniach rzeczywistych. Opisane w niej wypadki działy się w Kanadzie Północnej przed 1930 rokiem, niektóre zaś z występujących w „Ziemi Słonych Skał” osób żyją po dziś dzień (...). Mnie losy rzuciły do Polski, do kraju mojej matki. Nie powróciłem już do Kanady. Polska stała się moją druga ojczyzną. Chciałem jednak tej pierwszej oddać sprawiedliwość. Postanowiłem więc opowiedzieć Wam, młodzi przyjaciele, o trudnym, twardym losie Indian. Mam nadzieję, że w tej książce może trochę lepiej zrozumiecie ich życie, marzenia, ich miłość do puszczy, ich walkę o wolność, której pozostało im tak niewiele, a której tak bardzo im potrzeba”103- czytamy w przedmowie. To m.in. ten autentyzm był powodem ogromnej popularności „Ziemi Słonych Skał”. Już w 1960 r. książka pojawiła się na Ukrainie i w Estonii (publikowana w czasopiśmie „Molodez Estonii”). W 1964 r. wydano ją w języku rosyjskim i bułgarskim. W 1965 r. pojawiły się przekłady węgierskie i niemieckie. W 1966 r. „Ziemia Słonych Skał” ukazała się w Tel Avivie, rok później na Litwie i Łotwie. Następnie tłumaczono ją w Mołdawii i Gruzji. W 1979 r. czytali ją Kazachowie. Przez trzydzieści lat wydania były wznawiane w tych krajach wielokrotnie, a w latach 80- tych pojawiły się jej przekłady japoński i francuski.104 W 1959 r. ukazała się druga pozycja autorstwa Sata- „Biały Mustang”. Tego samego roku doczekała się kolejnego wydania, następnego – rok później. Czwarte i piąte wydanie pojawiło się w 1983 r., szóste w 1987 r. Baśnie i legendy indiańskie przetłumaczono na język litewski (I wydanie w 1968 r., II- rok później), rosyjski (1977r.) i ukraiński (1980, 1985 ).105 Dzięki nim imię Sata zagościło swego czasu w kanonie lektur szkolnych. W 1973 r. wspólnie z radziecka pisarką Antoniną Rasułową- Budkiewicz napisał książkę „ Drogi schodjatsja”, poświęcona polskim zesłańcom na Syberii, a konkretnie przyjaźnie między matką Sata a ojcem współautorki- Jurijem Paszkowskim.106

W 1985 r. wydano w Gdańsku „Fort nad Athabaską”- efekt współpracy Sata z Yacta-Oyą (Sławomirem Bralem). Cztery lata później ukazało się drugie wydanie tej książki, a w 1996- trzecie.107 W 1990 r. mogliśmy wziąć do ręki kolejna powieść „Głos Prerii”. W 1996 r. w księgarniach można było znaleźć „ Tajemnicę Rzeki Bobrów”, a w trzy lata później „ Serce Chippewaya”. Ostatnią książką Sata okazał się być „Walczący Lenapa”, który pojawił się w 2001 roku108.

Wśród wydawnictw, które przez półwiecze wspierały pracę literacką Sata należałoby wymienić: Krajową Agencję Wydawniczą, Wydawnictwo „Czytelnik”, wrocławskiego „Siedmioroga”, poznański „Akcydens” oraz Wydawnictwo „Oskar”. W latach siedemdziesiątych i osiemdziesiątych Stanisław Supłatowicz publikował również fragmenty swoich powieści (np. „Białego Mustanga”) lub artykuły o tematyce indiańskiej w popularnych czasopismach naukowych, tj. : „Płomyczek”, „Płomyk” czy „Świat Młodych”. Na przestrzeni wszystkich tych lat pracy twórczej recenzje jego książek pojawiały się w prasie lokalnej i ogólnokrajowej. Na bazie trzech powieści, uważanych za najlepsze („Ziemia Słonych Skał”, „Biały Mustang”, „Głos Prerii”) powstały scenariusze filmowe będące ich adaptacją. 109 Ich treść oraz osoba samego autora była również tematem wielu słuchowisk radiowych i spektakli telewizyjnych.

„(...) bazując na legendzie swego na poły indiańskiego pochodzenia – stworzył niezmiennie atrakcyjny dla kolejnych pokoleń polskiej młodzieży i odpowiadający stereotypowi „dobrego Indianina” wizerunek „syna wodza Szaunisów” urodzonego i wychowanego indiańskiej wiosce ukrytej gdzieś w kanadyjskiej puszczy – pisał Marek Nowocień – od początku lat sześćdziesiątych Sat-okh podtrzymuje niemal ten sam romantyczny wizerunek „Indianina z pióropuszem”, żyjącego w harmonii z przyrodą i zgodnie z tradycjami przodków”110. W swoim referacie „Cień” dotyka również (acz delikatnie i taktownie) kwestii uproszczeń w prezentowaniu postaci i wątpliwości pojawiających się przy ocenie wartości literackiej powieści Sata. Długie Pióro spotykał się bowiem z zarzutami dotyczącymi podtrzymywania „skrzywionego” wizerunku Indian, braku fachowego, rzetelnego ujęcia ich kultury. Naprawdę trudni mi zrozumieć takie podejście do książek, na których wychowało się gros ludzi, tworzących później Polski Ruch Przyjaciół Indian. Trzeba zaznaczyć, że grono , do którego kierował swoje słowa Stanisław Supłatowicz to przede wszystkim ludzie młodzi, dzieci. Nie wiem, czy ktokolwiek, kto nie przeżył jeszcze dwudziestu wiosen, życzyłby sobie na początku swojej „indiańskiej ścieżki” bezdusznego, antropologicznego wywodu, czy nudnych wykładów faktograficznych. Na literaturę „cięższego kalibru” przychodzi czas znacznie później. Jeśli będą dzieła (a będą na pewno) zarazić moich potencjalnych potomków „bakcylem” indianistycznym, nie dam im do ręki niczego, co ma ambicje naukowe. Dam im powieści Sata. „To nie był historyk. On nie zajmował się historią. On historię opowiadał. Chodziło mu o emocje. Trochę poezji, trochę przygody. Dla każdego (...) najlepszym tego dowodem jest to, że jego książki są publikowane, raz po raz wznawiane- mówi Jan Rzatkowski- to po prostu bajki z morałem. Nie jakiś bełkot, czy strzelanina bez sensu. To coś, co jeśli się przeczyta, to od początku do końca o tym się myśli, zostaje w nas. To są książki, które pozwalają marzyć, wierzyć, przeżywać inaczej”111



  1. Przymierze


Jakie emocje przekazywał Sat? Jakie emocje towarzyszą czytelnikom, kiedy przewracają kolejne karty jego powieści? Postaram się odpowiedzieć na te pytania, ale będzie to dla mnie zadanie trudne. Nie jest łatwo bowiem pisa o uczuciach.

Sat natomiast robił to fenomenalnie. Sprawiał, że młodzi ludzie dorastali z bohaterami jego książek. Niejednokrotnie zataczali z nimi koła życia, towarzyszyli i m od narodzin do śmierci. Trwali z nimi w zgodzie z odwiecznymi prawami, wśród duchów ich przeszłości, w pojednaniu z otaczającym ich światem. Współuczestniczyli w wędrówce po śladach przodków Sata, poznawali wiele ich tajemnic. Długie Pióro uczył nas, czytelników szacunku do tradycji sobie tak bliskich. Nie dręczył jednak pompatyczną tyradą encyklopedyzmem wyjaśnień. Każda strona jego powieści tętniła życiem, niemal każda kwitła poezją. Dzięki tej lekkości pióra Sata można było tak łatwo zapomnieć o rzeczywistości za oknem i choć po trosze utożsamiać się z bohaterami, wchłaniać ducha tamtego świata. A jest to świat widziany niejako oczami dziecka, świąt czarno- biały. Pełen złych i dobrych ludzi, opiekuńczych i złośliwych duchów, uczynków szlachetnych i niegodziwych, za które czekała nas nagroda lub kara. Wszystko ma tam swoje miejsce i prawa, każda najdrobniejsza istota, my i nasi wrogowie. Nie jest to jednak kreacja jednostajna, mała, pozbawiona „ krwiobiegu”. Wręcz przeciwnie, raz po raz odkrywamy jej nowe barwy, jej urok, surowe piękno. Czy nie zdarza nam się jeszcze i teraz tęsknic za światem, który zostawiliśmy za sobą dorastając?


„A Wielki Duch po raz trzeci przystąpił do pracy (...) wkładając do pieca kawałki drzewa, mówił:

Przejdziesz zapachem lasów i do nich będziesz należał tak, jak do nich należy niedźwiedź i wilk, puma i ryś, lis i bóbr. Będziesz tworzył z puszczą jedna całość, a gdy wygina lasy- zginiesz i ty. Gdy wyginą na preriach bizony, zginiesz: ty, bo należeć będziesz do puszczy i prerii. A gdy one umrą, ty powrócisz do mnie (...).

I tak powstał człowiek o skórze brązu (...).


Sat otwierał bramy, za którymi, między innymi ja, znalazłam egzotyczny, przepełniony świat. Świat na poły dziki i nieujarzmiony, w którym przetrwają tylko najsilniejsi, a na poły również harmonijny. Przeplatają się w nim ze sobą powiązane, uświęcone tradycją prawa i obyczaje. Są bezwzględne , ale nie bezduszne. To żywa, wszechobecna przyroda dyktuje te warunki. Ona wyznacza los ludzi i zwierząt. Cykle Matki Ziemi to etapy ich życia. Czytając poszczególne rozdziały, poznajemy ja coraz bardziej, uczymy się jej prawie na pamięć. Wraz z bohaterami dojrzewamy do tego, by rozumieć układ chmur na niebie i smak wiatru. Bo gdy przyjdzie wiatr północno- zachodni nadejdzie czas polowań, robienia zapasów, czas sytości i pracy. Inne są obowiązki Miesiąca Jagód a inne Miesiąca Kiedy Wilki Chodzą Stadami. Poznajemy los „jak własną kieszeń”- wiemy, że za starą połamaną sosną trzeba skręcić w lewo, by ominąć strumień. Uczymy się odczytywać wszystkie znaki dzikiej natury, rozumieć jej głosy. Naśladując ją, przejdziemy ciężką szkołę cierpliwości i umiejętności w opanowywaniu sztuki przeżycia. Poznamy smak zwycięstwa nad bratem niedźwiedziem i gorycz porażki kiedy umknie nam sprytny królik... Sat pisze o Matce Ziemi z wielką czcią. To ona tak właściwie rościć sobie prawa do nazywania się głównym bohaterem jego powieści. Postacie kreowane przez Długie Pióro obdarzają ją ogromnym szacunkiem, zrozumieniem i miłością. Jak mogłoby być inaczej, skoro Indianie wierzą, że są jej częścią, że wszystko, co żyje jest scalone, złączone braterstwem, że wszystko jest jednym. Nigdy nie zabijają bez potrzeby, będą przestrzegać odwiecznego prawa wszystkich stworzeń do życia i nieograniczonej swobody. Będą pokorni – bo przyroda odkrywa ich głupotę, karze za pychę i daje im mądrość. Będą wdzięczni – bo pomaga im w życiu codziennym, żywi i karmi. Świat Sata to Matka Ziemia i jej dzieci, nauka życia według. Jej cyklów, teatr odwagi, wytrzymałości, strachu. Ten świat to wielka uczelnia. I coś jeszcze... „Uciekłem z osady, by skryć się przy Skale Milczącego Wojownika. Wspiąłem się na jej ścianę, przysiadłem na wysokiej półce tuż nad wodną głębią. Patrzyłem na puszczę, wierzchołki drzew pochylały się pod stopami nadchodzącego północnego wiatru. Oto była moja puszcza, mój przyjaciel, mój dom”113.

- Przyprowadziłem cię tutaj dlatego, by dać ci mój silny lek, a ty zabierzesz go swemu ludowi. Po powrocie musisz zbudować tipi i zdobić je dokładnie tak, jak jest pomalowane to, w którym się znajdujesz.

Olbrzymi Niedźwiedź wyjaśnił wojownikowi jakie wzory i rysunki musza znaleźć się na nowym tipi. Nauczył go też odpowiednich pieśni, towarzyszących rytuałowi malowania. Zaznaczył jeszcze, aby Mas-gwa-ah-Sid nie zapomniał zrobić przy budowie nowego tipi Świętego Zawiniątka. (...) otrzymał również wskazówki, jak należy postępować przy oczyszczaniu Świętego Zawiniątka, gdyby zostało otwarte i użyte z prośbą o pomoc. (...) Kiedy Mas-gwa-ah-Sid wysłuchał tych wszystkich poleceń i nauczył się potrzebnych pieśni obrzędowych, duch Wielkiego Niedźwiedzia zabrał go z powrotem na powierzchnię ziemi. Gdy tak szli razem w kierunku wioski Kiowów, w pewnej chwili senne widziadło znikło.”114

Tak jak wyraźnie zauważalna jest rola natury w kulturze, którą opisywał Sat-Okh, tak równie mocno zarysowywał on wszechobecność wiary. Prawa ziemi i prawa nieba splatają się ze sobą nierozerwalnie w łańcuch nakazów i zakazów. Historie Długiego Pióra przesycone są transcendentalnym urokiem, kiedy w życie bohaterów wkraczają nadnaturalne siły i moce. Na każdym kroku można dotknąć jakiejś tajemnicy wszechświata, będącej elementem odwiecznego ładu i porządku. Każdą taką tajemnicę wyjaśniają nam, przekazywane z pokolenia na pokolenie stare legendy, na których opiera się indiańska wizja świata. W drodze, podczas nauki, na uczcie, przy ognisku usłyszymy opowieści starszyzny i doświadczonych wojowników o tym jak prawdziwym ludziom oddana została we władanie ta ziemia, o tym skąd mamy konie, dlaczego jezioro za wzgórzem ciągle jest wzburzone i dlaczego jesteśmy z rodu Kruka. Poznamy Świat Który Jest Wysoko i będziemy wiedzieć, że trwa tam odwieczna walka między dobrem i złem, dokładnie tak jak Świecie Który Jest Nisko, a wszelkie duchy mają te same wady i zalety, co my, z ta jednak różnicą, że ich potęga znacznie przerasta nasze możliwości. Panteon istniejących duchów jest przeogromny. Każdego dnia, w każdej sytuacji możemy spotkać jakiegoś strażnika lub posłańca. Są duchy jezior, drzew, zwierząt, snów, gór, rzek, są duchy opiekuńcze, duchy naszych przodków i praprzodków - a wszystkie podporządkowane Stwórcy, Wielkiemu Duchowi. Możemy zawsze liczyć na ich pomoc, wsparcie, wskazówki, o ile okażemy im odpowiedni szacunek, jeśli okażemy pokorę i oddamy im cześć. Ich moc jest bowiem wielka- jeśli złamiemy prawo , na straży którego stoją, czeka nas zguba, a jeśli zadbamy o to, by zapewnić sobie ich przychylność, nagrodzą nas powodzeniem.

„ (...) palący fajkę podawali ją jeden drugiemu w taki sposób, aby jej ustnik skierowany był w stronę ścian pomieszczenia. W obrzędzie tym pomieszczenie symbolizowało cały świat, a przestrzeń poza nim wyobrażała Wielkiego Twórcę, który jest wszędzie. Fajkę trzeba było podawać tak, aby nie przechodziła pod otworem wejściowym. Kiedy doszła do mężczyzny siedzącego najbliżej wejścia, zwracał ją z powrotem, by kolejno podawana z rak do rąk wróciła ponownie do Wojennej Lancy. W drodze powrotnej nikt jej nie palił. Gdyby fajkę przeniesiono przed otworem wejściowym, siła modlących się mogłaby utracić swą moc. Wojenna Lanca puścił ją teraz w obieg po swojej prawej ręce i kiedy skończono palenie Świętej Fajki, Huan- Tos położył ją na małej rozwidlonej podpórce, główką opartą o ziemię a ustnikiem ukośnie skierowanym w górę. Tak oto fajka stała się łącznikiem między niebem a ziemią.”115

Ceremonialność zachowań była czymś oczywistym w świecie surowych praw, w których na każdym kroku natknąć się można na ich strażników, siły i moce potężniejsze od łuku czy oszczepu. Należało okazywać im szacunek, zapewnić sobie ich opiekę. Bohaterowie Satowych powieści robili to często. Ich modlitwą była muzyka, taniec, śpiew. Palili fajkę , nosili swój woreczek z lekami, składali ofiary, wyszeptywali słowa modlitwy. Kiedy szukali pomocy, czy wskazówki, samoistnie podążali d miejsc oddalonych od wioski, gdzie pościli długo, czekając na wizje . Wizje i sny były dla nich tak samo ważne, a nawet ważniejsze, niż to co, dzieje się na jawie. Nie musieli jednak modlić się w odosobnieniu. W sposób niezwykle barwny i plastyczny Sat opisuje plemienne obrzędy. Podczas wspólnego świętowania wszystko jest ważne, najdrobniejsze szczegóły. Dni pełne są ceremoniału, najprostsze czynności, każdy gest- uświęcony odwiecznym prawem, wsparty tradycją upamiętniającą przeszłość.

„(...) na znak ojca podłożono ogień pod wielki przygotowany do wojennych tańców stos. Płomień, szybko buchając w górę, oświetlił obnażone do pasa torsy wojowników, lśnił na ostrzach noży o tomahawków, odbijał się w źrenicach. Przy ognisku stał ojciec, sięgający ziemi pióropusz chwiał mu się na ramionach, błyskały umieszczone na skroniach, cienko opiłowane rogi bizona. Piersi pomalowane w poprzeczne żółte i czerwone pasy , zdawały się być wielkim płomieniem.

Znów uniósł dłoń w górę, a na ten znak ozwały się bębny, piszczałki i flety . Powolny zrazu ich rytm, zaraz wciągał któregoś wojownika w szeroki taneczny krąg. Rozpoczynał się taniec wojenny.”116

Oni nie mogliby żyć bez świadomości istnienia sprawiedliwego świata duchów, zawsze gotowych by wysłuchać ich trosk, by wyznaczyć ścieżki ich życia. Duchów, które sprawia, że rankiem na wschodzie pojawia się Słońce, dzięki którym gniewne chmury dają deszcz, przez które ziemia rodzi swoje dobra. Ten świat nie istniałby bez wiary.

„Czasem słońce wschodzi czerwono, wtedy wojownicy powiadają: Dusze zmarłych idą na wojnę z wodzem słońcem (...) A gdy słońce wstaje blade, wioski nasze są wesołe. Oznacza to bowiem, że słońce zostało w bitwie zranione , że utraciło wiele krwi i że wobec tego zbierze dusze naszych dziadów by wyruszyć z nimi na wielki łowy, by wzmocnić się i nabrać siły. A przecież duchy naszych zmarłych lepiej niż ktokolwiek inny pomogą nam w łowach.”117

Życie duchowe Indian znajdowało swoje odzwierciedlenie w ich rękodziele, wzornictwie, strojach, ozdobach, które nosili, w ich życiu codziennym. Jak ono wyglądało w opowieściach Długiego Pióra ? Kim był człowiek w rzeczywistości opisanej przez niego ? Był gospodarzem i sługa. Jego świat opierał się na respektowaniu praw i obyczajów, kultywowaniu tradycji, dbaniu o wszystkich braci, był pamięcią przeszłości i harmonią dnia dzisiejszego.

„Rano Tarcza Niedźwiedzia uwolnił z więzów swojego niewolnika, nakarmił go, napoił i opuścił tipi, nie obawiając się, że w czasie jednego dnia schwytany Pawnee może spróbować ucieczki. Miał zresztą nadal jego leki, bez których żaden mężczyzna się nie ruszy. Ale tu spotkała go wielka niespodzianka, bo oto w kilka chwil po jego wyjściu z namiotu wyszedł za nim Pawnee, trzymając jego mokasyny w ręku. Oficjalnie na środku wioski i w obecności ludzi Kiowa, zdjął z nóg własne mokasyny i odrzucił je daleko od siebie. Następnie włożył na swoje stopy mokasyny należące do Tarczy Niedźwiedziej. (...) Kayo-okosis utracił niewolnika. Młody Pawnee pozostał w plemieniu dawnych wrogów(...)”118

„Mali Indianie”, czytelnicy Sata poznawali dokładnie tradycyjne zwyczaje rządzące opisywana przez niego kulturą. Mogli obserwować ścieżkę mężczyzny i losy kobiety. Marzyli o tym, by móc dorastać z bohaterami i z nimi wtapiać się w ich świat . Najpierw uczyli się bezwzględnego posłuszeństwa wobec starszych, pokory i szacunku. Później, pod okiem nauczycieli, przychodziło im stawiać czoło próbom zręczności, odwagi. Musieli opanować sztukę władania bronią, ujeżdżania koni, tropienia i polowania tak dobrze, jak nauczyli się oddychać, mówić, chodzić. Przyjmowali z dumą i spokojem bezsłowne pochwały, znosili wstyd nagany i ciężką rękę nauczycieli. Cierpliwie czekali...

„A ja śpiewam sobie w duchu pieśń o tym, że będę kiedyś jak Nepemus, że będę miał jak on surową i znaczona bliznami po niedźwiedzich pazurach twarz, że jak Nepemus toczyć będę z szarym niedźwiedziem walkę wręcz- i zwyciężę. Będzie to piękna walka! (...) Zabiorę mu jego imię- i nie będą mnie już nazywali Uti, chłopiec bez imienia (...)”119

Otóż to, zdobyć imię! Dobre imię. Być dumą rodziców i chlubą plemienia. Dokonać czynów, o których kobiety będą śpiewać wieczorami pieśni. Być tym, który powiedzie swój lód do zwycięstwa w walce i nigdy nie odwróci się do wroga plecami. Być wojownikiem, szczodrym i gościnnym dla braci, wojownikiem, który smaruje swoje cało tłuszczem i nakłada swoje barwy przed walką, który zawsze ma przy sobie tytoń, przeprasza ducha upolowanej zwierzyny. Być mądrym, szlachetnym Indianinem...

„(...) wojownik podniósł się i stanął przed zebranymi. Jego strój był jednym z najpiękniejszych. Na głowie miał opaskę z futra wilka z dwoma piórami złotego orła zatkniętymi za nią z tyłu głowy, przypominającymi rozstawione uszy zwierzęcia, którego imię otrzymał dawno temu, i które zaszczytnie nosił nadal, rezygnując nawet z imienia wojennego. Jego koszula i legginy zostały wykonane z najbardziej miękkiej skóry jelenia i ozdobione szerokimi pasami z naszytym wzorem z kolców jeżozwierza. Ze szwów obydwu rękawów i legginów długie, cienkie frędzle chwiały się wdzięcznie przy każdym ruchu. Jego mokasyny były całkowicie pokryte haftem. Dookoła całej stopy znajdował się szeroki pas wyszyty białymi kolcami. Pas ten ozdabiały dodatkowo czerwone trójkąty. Symbole te oznaczały konie wrogów zdobyte podczas wypraw wojennych. Między trójkątami zostały umieszczone niebieskie krzyże-gwiazdy. Były to symbole Gwiazdy Porannej- przewodnie znaki, które zawsze pomagały mu odnaleźć właściwy szlak. Na wierzchniej części mokasynów wyszyte były da czerwone rogi bizonie na białym tle- symbol siły”120

Honor, duma i chwała wyznaczały ścieżkę wojowników. Nie był to jednak do cna „męski” świat, pełen surowości i powagi. Dużą rolę odgrywała w nim ckliwość, miłość, silne więzy rodzinne, pielęgnowane przez kobiety, naturalnie.

„(...) o dziewczętach zwykliśmy myśleć pogardliwie, wyśmiewać ich gadatliwość, kpić z ich niewiedzy o wszystkich męskich sprawach. A oto tym razem sam Owases powtórzył nam pieśń, w której po raz pierwszy usłyszeliśmy o dziewczynie, po raz pierwszy przekonaliśmy się, że i kobieta może być bohaterem pieśni.”121


Nie wiem czy udało mi się oddać barwy i emocje Satowych opowieści, a chciałam to zrobić w sposób podobny do tego, jak malował je Długie Pióro. Być może był to daremny trud, bo nie sądzę, żeby ktoś potrafił pisać tak jak on. Tylko on zawarł przymierze, ze swoją Ziemią Słonych Skał .

Podsumowując twórczość Sat-Okha nie można nie wspomnieć o innych jej przejawach. „Był poetą. Pisał wiersze, choć nigdy ich nie opublikował. Nie zdecydował się dlatego, że pisał je dla najbliższych. To były głębsze rzeczy, bardziej osobiste. Nie chciał się tym dzielić z całym światem”122- wspomina Jan Rzatkowski.

Stanisław Supłatowicz był również utalentowanym malarzem ( i rysownikiem- sam ilustrował swoje książki!). W domu Bartka Stranza w gdańskiej Osawie, podczas biskupiańskiegp Festynu Archeologicznego, czy w Muzeum im. Sat-Okha w Wymysłowie miałam okazję przyjrzeć się dokładniej jego pracom. Nie jestem krytykiem sztuki i obce mi są jakiekolwiek bardziej fachowe terminy, którymi mogłabym zanalizować te obrazy, więc pozostanę przy prostym stwierdzeniu, że ich ekspresja, dynamizm i nasycenie barwą wywarło na mnie ogromne wrażenie.

„(...) nawet jeśli czasami jakieś plakatówki dopadł, to takie rzeczy malował, że brak mi było słów - wspomina Jan - Mam w domu jego akwarele, oleje, szkice piórkiem. Kiedy wywoziłem do Stanów jego obrazy, za każdym razem jako prezenty dla Indian, to ludzie piszczeli z zachwytu. Sat był znany z tego, że potężnie dużo malował. Rozsyłał swoje obrazy praktycznie po wszystkich terenach Matki Ziemi, bo przyjaciół miał na całym świecie.”123

Sat dochował przymierza z puszczą, oddał sprawiedliwość swojej pierwszej ojczyźnie. Gdziekolwiek był, cokolwiek robił - pamiętał.

(...) w sercu tego bardzo skromnego człowieka, syna wodza i białej kobiety(...) wciąż płoną indiańskie ogniska, a wokół nich siedzą myśliwi z plemienia Shawnee, zasłuchani w nocne opowieści starszych. I otacza ich puszcza.”124


[ Powót na początek części 1 ]

[ Część 2 ]